Биылғы жылы КСРО-ның Азық-түлік бағдарламасын қабылданғанына 40 жыл толып отыр, оның авторы ретінде көп адамдар сол кездегі КОКП Орталық Комитетінің ауыл шаруашылығы жөніндегі хатшысы Михаил Горбачевты атайды. Ол бағдарлама не үшін қажет болды? Қандай нәрселерге қол жеткізілді, ал қандайлары орындалмай қалды? Сол кезде қазақстандықтар қалай тамақтанды, және тәуелсіздік жылдарында қандай өзгерістер орын алды? Негізге біреудің субъективті бағасын емес, статистиканы (ол, әрине, жиі өтірік болады, бірақ сонда да ой жүгіртуге азық береді) ала отырып, анықтауға тырысайық.

Ақша бар – азық-түлік жоқ

КОКП Орталық Комитетінің 1982 жылғы көктемдегі пленумында қабылданған Азық-түлік бағдарламасы кеңестік халықты тамақтандыруды емес (ол кезде мұндай мәселе болмаған), тамақтанудың құрылымын өзгертуді, оның теңгерімділігіне қол жеткізуді көздеген болатын. Жан басына шаққандағы тұтынылатын калориялардың мөлшері бойынша КСРО сол кезде дүние жүзінде бірінші орындардың бірін иеленіп, Батыс елдерінің көпшілігін басып озды. Бірақ сонымен бірге орташаландырған «homo soveticus» диетасында тым көп (еуропалықтар мен солтүстік американдықтарға қарағанда) ұн, картоп және тым аз ет өнімдері, жемістер мен жидектер болды.

Бұл теңгерімсіздіктің негізгі себебі азаматтардың кірісінде болған жоқ, дегенмен белгілі бір жағдайларда бұл фактор да өз рөлін атқарды. 1960 жылдан 1980 жылға дейінгі кезеңде елдегі орташа жалақы екі еседен астам – 80,6-дан 168,9 рубльге дейін өсті. Сонымен қатар, азық-түлік бағасы, деликатестерді қоспағанда, өзгеретін болса да, онда тек шамалы ғана өсетін – бағалардың тұрақтылығы социализмнің басты жетістіктерінің бірі ретінде ұсынылатын. Бірақ ауыл шаруашылығы өнімінің, жалпы тұтыну тауарларының көлемінің өсу қарқыны халықтың табысының өсуін қуып жете алмады. Ал 1980 жылдардың басына қарай КСРО-дағы жалпы ақша массасы, банктердегі депозиттерді қоса алғанда, тауар қорларының көлемінен үш еседен астам болып кетті. Сондықтан сұраныс ұсыныстан осындай пропорцияда асып түсті.   

Осыдан жалпы тапшылық пайда болды, ол дәл сол кезде өзінің шарықтаған шегіне жетті. Ірі қалалардағы дүкендерден ет, шұжық немесе, мысалы, мандарин сатып алу әлі де мүмкін болатын, ал бірақ дәрежесі төменірек елді мекендерде (өнеркәсіп орталықтары болып табылмайтын облыс орталықтарынан бастап, ауылдарға дейін) бұл мәселеде қазірдің өзінде күрделі мәселелер пайда болды. Иә, сол ет пен шұжықтар тұтыну кооперациясының бөлшек сауда орындарында, базарларда үнемі дерлік болатын, бірақ ол жерде олардың құны үш-төрт есе қымбат еді, ал мұндай ақшаны төлеуге кез келген адам дайын бола бермейтін. Бұл, ең алдымен, кеңестік адамдар, мысалы, Америка Құрама Штаттарының тұрғындарына қарағанда, орта есеппен екі есе көп ет өнімдері мен жемістерді жейтінін түсіндірді.

Алайда, Одақ көлемінің барлығында осылай болған жоқ. Мысалы, Латвия мен Эстонияда жан басына шаққандағы ет және ет өнімдерін тұтыну деңгейі жылына 80 килограмнан астам мөлшерді құрады (бұл сол кезде қабылданған физиологиялық нормадан да көп, ол 73 кг), ал жалпы КСРО бойынша – 58, Қазақстанда – 56, Өзбекстанда – 31 ғана. Балтық жағалауы республикалары жалпы алғанда ерекше болатын: олардың ауыл шаруашылығы анағұрлым дамыған және олар кеңестік түсінікте ең жоғары санат бойынша қамтамасыз етілетін.

Сүт өнімдерін тұтыну бойынша Қазақ КСР көрсеткіші де орташа республикалық деңгейден сәл төмен болды – сәйкесінше 275 және 314 килограмм (физиологиялық норма 330 кг болғанда). Бірақ республиканың ішінде үлкен айырмашылықтар болды. Мысалы, Қызылордада сүт өнімдері үнемі тапшы болып, ассортименті өте тар болса, көрші облыстың орталығы Ақтөбе қаласының тұрғындары оның түр-түрін дүкендерден қашанда сатып алатын мүмкіндікке ие болатын. Бұл тек тауармен қамтамасыз ету ерекшеліктерімен (өндірістік орталықтардың артықшылығы болған) ғана емес, сонымен қатар Сырдарияның төменгі ағысында сүтті мал шаруашылығының да, оның өнімдерін өңдеудің де өте нашар дамығандығымен түсіндірілетін.

Дегенмен, жалпы алғанда, КСРО-да сүт өнімдерінің жағдайы жақсы көрініске ие болатын – оларды тұтыну деңгейі АҚШ-тан асып түсті және оңтайлыға жақын болды. Бәрақ көкөністер (физиологиялық норма 127 кг болғанда 97 кг) және әсіресе кеңестік адамдар стандарттарға сәйкес үш есе аз тұтынатын жемістер мен жидектер туралы мұндайды айтуға болмайды. Ал Қазақ КСР-де жеміс-жидек пен көкөніске қатысты жағдай бұдан да нашар еді.

Осыдан қырық жыл бұрын қабылданған Азық-түлік бағдарламасы негізгі азық-түлік өнімдерін тұтыну деңгейін физиологиялық нормаларға сәйкестендіруді мақсат еткен болатын. Ол оларды өндіру және сатып алуды ұлғайтуды, тауар нарығын солармен толтыруды ынталандыратын шараларды қарастырды. Негізгі рөл совхоздар мен колхоздарға жүктелгені түсінікті. Бірақ бұл ретте кәсіпорындар мен ұйымдар жанындағы қосалқы шаруашылықтар желісін кеңейту, жеке шаруашылықтар мен саяжайлардан алынатын өнім көлемін арттыруға жағдай жасау міндеті де қойылған болатын.

Бағдарламаны жүзеге асыру 1990 жылға дейін есептелген болатын. Бірақ бұл уақытқа дейін КСРО-да көп ұзамай оның ыдырауына әкелетін процестер жүріп жатқан еді, сондықтан жалпы алғанда, нәтижелер шығарылған жоқ. Ресми статистикаға сәйкес, алты жыл ішінде (1982 жылдан 1988 жылға дейін) негізгі азық-түлік тауарларының жылдық тұтыну деңгейі төмендегі кестеде көрсетілгендей өзгерді:

Өздеріңіз көріп отырғандай, ет пен ет өнімдерін тұтыну КСРО бойынша жалпы алғанда 58-ден 66-ға дейін өсті, ал Қазақстанда бұл өсім одан да көп болып шықты – 56-дан 68 келіге дейін (өсім 12 кг). Яғни, республикамыздың көрсеткіші одақтық орташа көрсеткіштен асып, межеге (70 кг) жақындап, физиологиялық нормадан (73 кг) небәрі бес келіге төмен болды. Сүт өнімдері бойынша біз 1982 жылмен салыстырғанда Одақтың басқа республикаларының фонында нашар көріне бастадық, бірақ сонымен бірге стандарттан алшақтығымызды екі есеге жуық қысқарттық. Бірақ көкөністер, жемістер мен жидектерге келетін болсақ, алты жыл ішінде айтарлықтай ілгерілеушілік байқалмады, ал Қазақстан халқы оларды қажетті нормасынан әлдеқайда аз тұтынуды жалғастырды.

Азық-түлік көп – ақша аз

Бүгін біз мүлдем басқа экономикалық жағдайларда өмір сүріп жатырмыз және егер бұрын біз «ақша жеткілікті, бірақ оған сатып алуға болатын нәрсе аз» деген мәселемен бетпе-бет келген болсақ, қазір жағдай керісінше: тауарлардың үлкен таңдауы болғанымен, көпшілікте оларды сатып алу үшін ақшасы жоқ. Тиісінше, азық-түлікті тұтыну деңгейі кеңестік дәуірдегідей олардың сатылымда бар-жоғымен емес, ол тек халықтың табыс деңгейімен анықталады.

Қазақстан Республикасы Ұлттық экономика министрінің 2017 жылғы 13 қаңтардағы бұйрығына сәйкес, бүгінде Қазақстанда бір жан басына шаққандағы ет және ет өнімдерін тұтынудың физиологиялық нормасы 78,4 килограмды құрайды. Бұл соңғы КСРО-да қабылданғаннан 5,4 кг артық. Ал, Ұлттық статистика бюросының мәліметі бойынша, 2020 жылы әрбір қазақстандық орта есеппен 83,6 келіден жеген. Бұл цифрға сенуді немесе сенбеуді өздеріңіз шешіңіздер, бірақ бұл мемлекеттік орган мұндай ресми ақпараттың жалғыз көзі болғандықтан, біз оның деректеріне сүйенеміз.

Көрсеткіш жақсы, бірақ аймақтарға байланысты айтарлықтай ерекшеленеді. Егер Қарағанды, Ақмола, Атырау облыстарында ет және ет өнімдерін тұтыну деңгейі 100 келі шамасында ауытқып тұрса, Қызылорда мен Түркістанда 64-66, ал Шымкентте 53 келі ғана болып отыр. Мұндай елеулі айырмашылықты жергілікті халықтың тамақтану ерекшеліктерімен түсіндіруге болмайды, өйткені шет аймақтарда негізінен қазақтар тұрады, олардың рационында ет әрқашан ерекше орын алады. Жалғыз себеп – табыстың көлемінде сияқты болып көрінеді: бұл аймақтарда табыстар Қазақстанның басқа аймақтарымен салыстырғанда айтарлықтай төмен.

Бұл тұжырымды, айталық, Түркістан облысында нан және жарма өнімдерін тұтынудың (185,7 кг) орташа республикалық деңгейден (140,3 кг) айтарлықтай жоғары болуы – физиологиялық норма (109 кг), бұл өз кезегінде физиологиялық деңгейден әлдеқайда жоғары екендігі де дәлелдейді. Басқаша айтқанда, халық теңдестірілген тамақтанудан бас тартып, неғұрлым қолжетімді, яғни арзан тағамға көшуге тура келеді.

Бүкіл республика бойынша сүт өнімдерін тұтыну деңгейі қазір соңғы кеңестік кезеңдегіден төмен: ол кезде жылына 295 келі болса, қазір 259,4. Ал министрдің бұйрығымен бекітілген физиологиялық норма 301 кг. Азды-көпті жеткілікті мөлшерде (кемінде 280 кг) олар тек еліміздің солтүстігі мен шығысындағы жекелеген аймақтарда – Ақмола, Қарағанды, Павлодар, Шығыс Қазақстан облыстарында, сондай-ақ Алматы қаласында ғана тұтынылады. Сондай-ақ бізде жұмыртқа да жеткіліксіз желінеді – жылына 199 дана, норма бойынша – 265 дана. Тағы да негізінен оңтүстік өңірлер, сонымен қатар Маңғыстау да, аутсайдерлер қатарында. Алайда, бұл ішінара ұлттық тағам дәстүрлеріне байланысты болуы мүмкін.  

Қазақстанда балық пен теңіз өнімдерін тұтынудың белгіленген нормасы – 14 кг, – өте төмен екені анық көрінеді. Сондықтан оның асып кетуін (2020 жылы әрбір қазақстандық орташа есеппен 15,1 келіден жеген) жетістік деп есептеуге болмайды. Шынында да, кеңестік жылдары бұл норматив жоғары болды (18,2 кг), ал қазіргі Ресейде тұтынудың нақты деңгейі 21,5 кг құрайды. Тіпті біздің кейбір облыстарымызда – Солтүстік Қазақстан, Қостанай, Шығыс Қазақстан, Атырауда бұл көрсеткіш немесе 20 келіге таяу, немесе одан да жоғары. Көптеген басқа аймақтарда диетадағы балық жеткіліксіз екені анық.   

Бірақ біз «витаминді» өнімдерді бәрінен де жеткіліксіз мөлшерде жейміз: көкөністер мен бақша дақылдарының нақты жылдық тұтынуы 86,4 килограммды (149,0 процент), жемістер мен жидектерді – 78,6 килограммды (132,0 процент) құрайды. Мысалы, соңғылары негізінен Түркістан және Алматы облыстарында өсіріледі, бірақ олардың тұтыну деңгейі республика бойынша орташа көрсеткіштен де төмен – тиісінше 70,7 және 74,0 кг. Мұны халықтың табысының төмендігімен түсіндірмегенде, басқа немен түсіндіруге болады?