Азық-түлік бағасының тез қарқынмен көтеріліп жатқаны қазақстандықтардың болашаққа деген сенімін «жеп жатыр». Сонымен бірге, сарапшылардың пікірінше, жағдай барған сайын нашарлай түсуде. Бұл ретте сарапшылар алдағы күз біз үшін күш сынағының бір түрі болатынын сарапшылар жоққа шығармайды. Біз одан аман қала аламыз ба? Жауап, өкінішке орай, онша анық емес. Кем дегенде, сарапшылар қауымдастығында бұл көрсеткіш бойынша күтулер айтарлықтай пессимистік.
«Тәтті өмір» аяқталып бара жатыр
Біздін еліміз азық-түлік тапшылығына және шиеленіскен геосаяси дағдарыстар салдарынан азық-түлік бағасының сөзсіз өсуіне дайын ба? Азық-түлік бағасының одан әрі қымбаттай түсуі қазақстандықтардың асқазандарына қалайша әсер етеді? Мемлекет сөз жүзінде емес, іс жүзінде азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етуге қауқарлы ма? Осындай және басқа да көптеген сұрақтар MediaNet халықаралық журналистика орталығы Expert Public Space сараптамалық алаңы аясында өткізген пікірталасқа арқау болды.
Әңгімелесуге түрткі болған нүктенің бір түрі ретінде осы жылдың сәуір айында JD Expert маркетинг агенттігі жүргізген зерттеу нәтижелері болды. Оның авторлары азық-түлік бағасының күрт өсуі халықтың өмір сүру сапасына қаншалықты әсер еткенін анықтауға тырысты. Сурет алаңдаушылық тудырарлық болып шықты. Еліміздің барлық өңірлеріндегі зерттеушілер сауалнамаға қатысқан қазақстандықтардың 99 проценті стандартты өнім жинағы құнының айтарлықтай өсіп кеткенін атап өтті. Оның үстіне, олардың 40 проценті екі-үш жыл бұрынғымен салыстырғанда екі немесе тіпті одан да көп есе өсе түскенін атап өтті. Тұрақты түрде өзгеріп жатқан баға белгілері халықтың әлеуметтік осал топтарына ғана әсер етіп қоймайды. Азық-түлік бағасының көтерілуінен кері әсер ету аймағына тұрақты орташа табысы бар отбасылар да түсіп қалды.
Агенттік басшысы Юлия Дмитриева атап өткендей, «табысы төмен адамдар тек ақша үнемдеуге мәжбүр болып қана қоймайды, олар бар жағынан «қысылып» жатыр. Олардың тұтыну себеттері тарылып жатыр. Өмір сапасы күрт төмендей бастайды және ол күннен-күнге орын алып отыр». Мұндай адамдардың Қазақстан Республикасы халқының жалпы санындағы үлесі, зерттеулерге сәйкес, 36 процентті құрайды. Тұрақты табысы төмен отбасылардың үлесі де шамамен бірдей бағаланады және олар да арзанырақ, демек, сапасы төменірек азық-түлік тауарларының пайдасына таңдау жасай отырып, сатып алуды реттеуге мәжбүр болып отыр. Жалпы, сауалнамаға қатысқандардың 49 процентке жуығы сатып алуды қысқартқаны жөнінде немесе арзанырақ азық-түлікке көшкені туралы хабарлады.
«Енді қоғамның стратификациясы бізде тіпті азық-түлік деңгейінде де байқалып отыр», - дейді Юлия Дмитриева. - Ал егер бүгін ол соншалықты айқын болып көрінбесе де, алдағы бір жарым-екі жылда бұл үрдіс айқын көрінетін болады. Түрлі азық-түлік өнімдерін сатып ала алатын екі түрлі тұтынушы тобы қалыптасады», - дейді сарапшы.
Бағалардың қымбаттауының өз қалталарына түскен қысымын ең қатты сезінген қазақстандықтар енді торттар мен кондитерлік өнімдерді, тәтті лимонадтар мен шырындарды, тәттілер мен печеньелерді, шұжықтар мен гастрономдық еттерді, алкогольді, тәтті сүт өнімдерін, қант пен балықты сатып алудан бас тартуға мәжбүр. «Тәтті-дәмділерді сатып алудың қысқаруы мен үшін қорқынышты фактор болып табылады, бұл әсіресе аз қамтылған отбасылар арасында байқалады, мұндай өнімдерден бас тарту деңгейі 62 процентке дейін жетеді. Бұл қорқытады, өйткені бұл қант дәміне емес, бұл эмоционалды көңіл-күйге қатысты жағдай. Тәтті-дәмділер көбінесе өркендеумен, жақсы өмір сүру деңгейімен және тұрақтылықпен байланысты. Біз өзімізді не нәрсемен қуанта аламыз? Шоколадпен, тортпен қуанта аламыз. Бұл бұрмалаулар өткір және олардың өте үлкен мәні бар», - деп мәселенің маңызды аспектісін атап көрсетеді маркетинг агенттігінің басшысы.
Егер азық-түлік бағасының өсуі өзінің салтанатты шеруін одан әрі де жалғастыра берсе не болады дейсіз бе? Бұл туралы, шамасы, тіпті ойламау дұрыс сияқты. Респонденттердің кем дегенде 2 проценті аштыққа дайын, тағы 4 проценті басқа елдерде өмір сүру оңайырақ болады деп есептей отырып чемодандарын сапарға дайындауға дайын, респонденттердің төрттен бірі азық-түлік шығындарын одан да азайта түседі. «Бірдеңе жасауға, мысалы, егін салуға, өнім өсіруге, азық-түлік өндіруге немесе өздерінің әдеттегі өмір сүру деңгейін қамтамасыз ету үшін көбірек ақша табуға дайын адамдар саны 12 проценттен аспайды. Қалғандарының бәрінде «біз не істеу керек екенін білмейміз, бізге көмек керек» деңгейінде теріс реакция бар», - деп түйіндейді Юлия Дмитриева.
Мемлекет құтқарушы ретінде әрекет ете ала ма дейсіз бе? Шенеуніктер оптимизмді шабыттандырғысы келетініне қарамастан, бұл сұрақтардың сұрағы дегендей.
Қазақстандықтарға азық-түлікке байласты тәртіпсіздіктерді күтуі керек пе?
Жаңа шындыққа әлемнің көптеген елдері тап болды. Бүкіл әлемнің әртүрлі жерлерінде азық-түлік толқулары басталды. Тіпті үнемі қарыны тоқ жүрген Еуропаның өзі де «диетаға отыруға» мәжбүр болып отыр, еуропалық көшбасшылардың бағаның өсуіне байланысты жүргізіп отырған әлеуметтік саясатына халықтың наразылығынан туындаған көптеген қарсылық білдіру акциялары орын алып жатыр. Әрине, мұндай перспективалар Қазақстанға қаншалықты қауіпті екенін айту қиын, бірақ олардың ықтималдығы айтарлықтай жоғары.
Юлия Дмитриева атап өткендей, «күзде азық-түлік тауарларының үлкен тобына бағалар көтеріледі, оның үстіне олар айтарлықтай дәрежеде – бір жарым-екі есеге өседі. Бұған көптеген факторлар – логистика, шектеулер, экспорттық міндеттемелер ықпал ететін болады. Бұл ретте осындай жағдайда белдіктерді қатайту мүмкін емес, өйткені олар қазірдің өзінде қатты тартылған».
Ал біздің мемлекет мұндай тәуекелдерді қаншалықты байсалдылықпен бағалап отыр? Сол тәуекелдерді болдырмау үшін олардың қандай да болмасын жоспары бар ма екен?
Ауыл шаруашылығы министрлігі Агроазық-түлік нарығы және ауыл шаруашылығы өнімдерін қайта өңдеу департаменті директорының орынбасары Сәуле Жұрынова азық-түлікке ішкі сұранысты отандық өндіріс арқылы толық қамтамасыз етуге болады деп есептейді. Иә, бізде, әрине, бірқатар тауарлар бойынша импортқа тәуелділік бар, бірақ оның пікірінше, мәселені іске қосылған импортты алмастыру бағдарламалары шешуі керек. Олардың саны 92, ал жалпы құны 650 миллиард теңгені құрайды. Бұл ет комбинаттары да, сүт өңдеу зауыттары да, бақша плантациялары да және тағы басқа көп нәрселер.
Жалпы, Сәуле Жұрынованың айтқан сөздеріне қарағанда, бізде мемлекеттің қолдауымен отандық ауылшаруашылық саласы көп ұзамай аяғынан тұрып кететін сол «балдақтар» бар. Оның айтуынша, бүгінде қант төңірегінде орын алып жатқан форс-мажорлық жағдайлардың өзі мемлекеттік органдардың жедел араласуының арқасында толықтай реттелеіп отыр. Алайда, көптеген сарапшылар мұндай мәлімдемелер, егер расын айтатын болсақ, шындыққа ешқандай қатысы жоқ деп есептейді.
Атап айтқанда, ауылшаруашылық сарапшысы Кирилл Павлов Ауыл шаруашылығы министрлігі айтқан дәл сол сандарды пайдалана отырып, біздің жағдайымызда азық-түлік қауіпсіздігі туралы ешқандай сөз болуы мүмкін емес деген қорытындыға келеді. Қантқа қатысты дәл сол оқиғаның өзі де шенеуніктердің жағдайға бақылау орнатылғаны туралы берілген есептерінің түкке тұрғысыз екенін көрсетеді, өйткені бізде тек жарты айға ғана жететін қант қорлары бар. Ал импортты алмастыру жобалары көбірек комедиялық фильмнің сценарийіне ұқсайды, дейді сарапшы. «Егер өткен жылы Қазақстан 30 миллион долларға салқындатылған, 36 миллион долларға мұздатылған сиыр етін импорттаған болса, Ауыл шаруашылығы министрлігі бағдарлама бойынша салынып жатқан ет комбинаттарын не нәрсе жүктеп толтырмақшы болып отыр? Импортталған етпен бе, әлде шұжықтың бір келісі 10 мың теңгеге дейін көтеріліп кетедіндей етіп, біздің премиум сиыр етімен бе?», - деп сұрайды Кирилл Павлов. Ал Ауыл шаруашылығы министрлігінің өкілдері бұлтсыз болашақ жөнінде әдеттегі мантралар айтудан басқа, ол сұраққа шын мәнінде жауап бере алмайды.
Ішкі азық-түлік нарығының жақын келешегі туралы болжам жасауға тырысқан шенеуніктер күтпеген жерден құдайға сенімшілік жүктеп, сондай-ақ жауын-шашын мөлшеріне үміт арта бастағаны одан да көбірек алаңдатады. Ал егер егіннің қалыптасуының осы екі құрамдас бөлігі сәтсіз болып қалса, бізді не күтіп тұрғаны туралы олар тіпті ойлағысы да келмейді. Сарапшылар көбінесе мемлекет қызметкерлерінің іс-әрекеттерін жеткілікті кәсіби емес деп есептейтін болса, тәжірибешілер оларды жиі сыни тұрғыдан бағалайды.
«Біз ақыр-соңында елімізде қандай экономика орын алып отырғанын анықтап алуымыз қажет – жоспарлы ма, әлде нарықтық па?» – дейді Dala компаниялар тобының негізін қалаушы Болатбек Нәжіметдинұлы. – Мемлекет жыл сайын нарықтық экономикаға белсенді түрде араласып отырады және бағаларды тұрақтандыру мақсатында ішкі нарықты сыртқы ойыншыларға аша отырып, сол немесе басқа отандық өнімді бәсеңдетеді. Іс жүзінде ол алтын жұмыртқалар әкелетін тауықты өлтіріп жатыр. Шындығына келетін болсақ, үкіметтің ішкі нарықты қорғауы – нөлге тең. Қысқа мерзімді шаралармен белгілі бір уақыт кезеңінде бағаларды тұрақтандыру арқылы мемлекет мәселені шешпейді, керісінше, ол оны ушықтырады, өйткені алты айдан кейін бағалар қайтадан көтеріле бастайды, «тұрақтыландырыалған» деңгейден бір жарым және екі есеге асып түседі, ал қолданылған механизмдер енді жұмыс істемейді. Себебі, одан кейін өндіруші немесе бағытын өзгертеді, немесе өндіріспен айналысуды еліктей бастайды».
Сауда және интеграция министрлігінің сауда комитетінің төрағасы Ержан Қазанбаев мұндай сындарды мойындап, оны негізді деп атайды, бірақ мемлекет бағаларды белгілеуге араласуға мәжбүр деген ұстанымда. Бұған халықтың табысының төмендігі кінәлі. Бір күннің ішінде, комитет басшысы айтып өткендей, қазақстандықтар өздеріне нарықтық бағамен тамақтануға мүмкіндік беретіндей дәрежеде байып кете алмайды.
Бір сөзбен айтқанда, әдеттегідей тұйық шеңбер пайда болып қалды, одан шығу жолы жақын болашақта күтілмейді. Біздің еліміздің халық жағынан жолы болмады, демек, оған азық-түлік нарығындағы көптеген эксперименттердің салдарының ауыртпалығын көтеруге тура келеді...
Кім кінәлі және не істеу керек?
Қазіргі жағдайға ерекше диагнозды экономист Меруерт Махмұтова қойды:
- 1990 жылы ауыл шаруашылығы өнімі жалпы ішкі өнімнің 34 процентін құраған болатын. Қазір оның үлесі жалпы ішкі өнімнің 5 процентінің шегінде орналасты. Масштабты бағалаңыздар дегендей. Сонымен қатар, ауыл шаруашылығы өнімінің 40 проценттен астамын, егер тұтастай алғанда егін шаруашылығын да, мал шаруашылығын да алатын болсақ, жекеменшік шаруашылықтар береді. Яғни, біздің еліміздегі ауыл шаруашылығы өндірісі – шағын көлемді өнімдерден тұрады. Импорттың жоғары дәрежедегі үлесі де осыдан туындайды.
Бізде ұзақ жылдар бойы ауылдық тауар өндірушілерді өлтіріп келеді. Ауылда, егер тіпті адам егіншілікпен айналысқысы келсе де, жер алуға мүмкіндігі жоқ. Ал егер ол ештеңеге қарамастан бірдеңе өсіре алса, онда ол бөлшек сауда желілеріне (олар арқылы өз өнімдерін сату үшін) қол жеткізе алмайды.
Проблеманы жаһандық контексте көру үкіметтін қолынан онша келмей отыр - әр министрлік тек өз жұмыс саласына ғана жауапты, ал ведомствоаралық үйлестіру байқалмайды.
Азық-түлік қауіпсіздігі – бұл ең алдымен ішкі нарықты отандық өндіріс есебінен қамтамасыз ету болып табылады. Бірақ үкімет мүшелері бұл туралы тіпті ойланбайды, олар Ресейден әкелінетін өнімдерді жеткізуді қалай қамтамасыз ету мәселесіне көбірек алаңдайтынын көріп отырмыз. ЕАЭО құрылғаннан кейін Ресей Федерациясынан Қазақстанға азық-түлік импорты тұрақты түрде өсіп келіп, өткен жылдың соңында оның үлесі 50 проценттен асып кеткен болатын. Тек солтүстік көршіміз салған санкциялар мен экспорттық шектеулер жағдайында ғана біздің шенеуніктер кенеттен қозғала бастады.
Биылғы жылдың басында Қазақстанда 2022-2024 жылдарға арналған азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету жоспары қабылданды. Бұл тағы бір іске асырылмайтын құжат, кәдімгі «алдаушылық». Оның авторларында саладағы нақты жағдай туралы ешқандай түсініктері жоқ.
Осыншама қайғылы көрініске штрихтарды «Атамекен» Ұлттық кәсіпкерлер палатасының агроөнеркәсіптік кешен және тамақ өнеркәсібі департаментінің директоры Ербол Есенеев қосты:
- Бүгін біз өзіміздің көп жылғы еңбегіміздің нәтижесіне куә болып отырмыз. Нәтижесі, өкінішке орай, теріс. Біз – өте қатты дірежеде импортқа тәуелдіміз. Өткен жылы біз жаңа антирекордқа қол жеткіздік: біз азық-түлікті 4,9 миллиард доллардан астам сомаға импорттадық, ал экспортқа – одан бір миллиардқа аз жібердік. Ал барлық логистикалық тізбектеріндегі үзілімдер біздің осалдығымызды ашып жіберді. Біз мұнайдан түскен долларларға сенім арттық және бізге біреулер бірдеңе әкеліп береді деп үміттендік. Бұл ретте қантқа қатысты жағдай өте айқын көрсеткіш болып табылды - қазір біз қантты Бразилиядан, 15 мың шақырым жерден әкеліп отырмыз. Мұндай күрделі логистикадағы кез келген сәтсіздік банальды тапшылыққа әкелетіні түсінікті. Айтылғандардың барлығынан шығатын бір ғана қорытынды бар: өзімңіздің тағамымызды мүмкіндігінше көп өндіруіміз қажет. Біз тек өзімізге ғана үміттене аламыз және тек өзімізге ғана сенім артуға тиіспіз. Бұл келешектің мәселелері екені түсінікті. Бірақ егер біз сол мәселердің шешілуімен бүгінде шындап айналыспасақ, жағдай нашарлай түседі.
