28 наурызда Гүлшара Әбдіхалықованың Қызылорда облысының әкімі болып тағайындалғанына тура бір жыл толады. Қазақстан тарихындағы бір аймақты толығымен басқарған алғашқы әйел осы уақытқа дейін скептиктердің болжамдарын растап келеді. Олар осыдан бір жыл бұрын ол мұндай ауыртпалықты көтере алмайтынын сенімді түрде айтқан болатын. Бірақ, екінші жағынан, оның алдындағы ер адамдар көп нәрсеге қол жеткізді ме? Біз бүгін дәл солар жөнінде сөйлесетін боламыз.

Аутсайдер аймақ

Тәуелсіздік алғаннан бері және Әбдіхалықова тағайындалғанға дейін бұл облысты сегіз адам басқарды. Алайда, олардың соңғысы, Қуанышбек Ысқақов, «кенеттен» жоғары лауазымды босатуға мәжбүр болды – өткен жылдың көктемінде оны сыбайлас жемқорлық қылмыс жасады деп айыптап, содан кейін соттаған болатын. Ал әкім лауазымында ол өте аз уақыт болғандықтан, оны есепке алу міндетті емес. Сонымен, жеті адам қалады.

Үш онжылдық ішінде олардың жалпы жұмсаған «күш-жігерлерінің» нәтижесі қандай? Экономиканың жай-күйі мен халықтың өмір сүру сапасын сипаттайтын барлық негізгі көрсеткіштер бойынша Қызылорда облысы бүгінде елдегі аутсайдерлердің бірі болып табылады. Жалпы өңірлік өнім (ЖӨӨ) деңгейі бойынша әрбір тұрғынға есептегенде ол мұнай өндіруші бола отырып, соңынан бастап, тіпті таза аграрлық облыстардан да кейін қалып, 4-ші орын алып отыр. Оның үстіне Қазақстанның ЖІӨ-дегі үлесі соңғы жылдар бойы қысқарып келеді. Егер республикалық бюджеттен субвенция көлемін тағы да жан басына шаққанда алатын болсақ, онда қызылордалықтардан (Сырдарияның төменгі ағынының маңайындағы әрбір тұрғынына орталықтан жылына 220 мың теңгеден астам қаражат бөлінеді) көбірек алатын тек солтүстікқазақстандықтар ғана. Дәл осы екі аймақ ең дотациялық облыстар болып табылады.

Жалақы деңгейі бойынша Қызылорда облысы біршама тиімдірек болып көрінеді: ол соңынан санағанда 6-шы болып, бес аграрлық аймақты (үш оңтүстік және екі тың облыстарды) басып озды. Бірақ, біріншіден, оның көрсеткіші республика бойынша орташа көрсеткіштен айтарлықтай төмен: өткен жылдың қорытындысы бойынша айына 204,3 мың теңгеге қарағанда 168,4 мың. Екіншіден, аса маңыздысы, бұл 168,4 мың теңгенің ішіне барлық мемлекеттік мекемелерде, соның арасында мектептерде, ауруханаларда және т.б., ұлттық компаниялардың бөлімшелерінде, мұнай өндіретін кәсіпорындарда төленетін ақша да бар, олар «Арал коэффициенттері» деп аталады. 1992 жылғы заңға сәйкес енгізілген коэффициенттер Арал және Қазалы аудандары үшін 1.5, облыстың қалған барлық аумағы үшін 1.3 құрайды. Егер бұл 50 және 30 процентік үстемеақылар (жұмыс істейтіндердің басым көпшілігіне олар республикалық бюджет есебінен төленеді) болмаса, онда өңір тұрғындарының табысы елдегі ең төмені болар еді.

Оның үстіне перспективалар да, жұмсақтықпен айтқанда, ең жарқын емес. Өнеркәсіптік өндірістің елеулі құлдырауы байқалады: 2019 жылы, яғни пандемияға дейін, оның индексі өткен жылға қарағанда 89,3 процентті, ал 2020 жылы – 86,7 процентті құрады (Қазақстанда мұндай жағдай басқа еш жерде болмаған). Бұл, ең алдымен, мұнай өндірудің төмендеуімен түсіндіріледі, бұл өз кезегінде барланған кен орындарының сарқылуынан болады. Өңдеу өнеркәсібі өте нашар дамыған: ҚР үкіметі бекіткен «Қызылорда облысының 2019-2022 жылдарға арналған әлеуметтік-экономикалық дамуының кешенді жоспарында» оның өнеркәсіптік өндіріс құрылымындағы үлесі «өте шағын, бар болғаны 12,6%» делінген. Ауыл шаруашылығы күріш өсіру арқылы күн көріп отыр, ол суды көп мөлшерде қажет етеді, оның үстіне Сырдариядан жоғары орналасқан елдердің позицияларына өте тәуелді – сол Қырғызстан мен Өзбекстан барған сайын өздерінің айтқандарынан қайтпайтын болып келеді.

Бір сөзбен айтқанда, «өсу нүктелер» іс жүзінде көрінбейді. Қызылорда облысы басқа өңірлермен бәсекелесе алатын жалғыз нәрсе – бұл тұрғын үй құрылысы және абаттандыру, дәлірек айтқанда, «безендіру», ол негізінен облыс орталығына да әсер етті. Қызылордалық қонақтарын қаланың сыртқы келбеті өзгеріп кеткені таң қалдырады. Бірақ егер олар пәтерлерге кіріп, тұрғындарынан ауыз су 4-5 қабатқа көтерілеме, әрдайым электржарығы бар ма, ыстық су радиаторларына жылу келе ме деп сұраса, онда эйфория бірден жоғалады деп қорқамын. Ал егер сырттан келген адамдар кейбір көп қабатты үйлердің жертөлелеріне түссе, онда олардың тіпті жүрегі айнып кетуі мүмкін.

Мінеки, бұрынғы әкімдер осындай мұра қалдырды. Сондықтан олардың облыстың әлеуметтік-экономикалық дамуына қосқан «үлесіне» тоқталудың қажеті жоқ. Сондықтан тек қана оларға бейне-сипаттама берумен шектелеміз.

Олар бірінші болды

Сейілбек Шаухаманов аймақты 1989 жылдың шілдесінен бастап (ол көптеген қызылордалықтар осы күнге дейін басшының эталоны деп есептейтін Еркін Әуелбековтің орнына келді) 1995 жылдың қыркүйегіне дейін басқарды. Алдымен ол облыстық партия комитетінің бірінші хатшысы болған, содан кейін облыстық кеңестің төрағасы болып, ақыры әкім болды. Тамаша шешен тілді болғандықтан, ол жиналыстарда бірнеше сағат бойы тоқтаусыз сөйлей алатын, ал оның өте бейнелі қазақ тілі барлығын таң қалдыратын. Бірақ Шаухамановтың сөздерінен кейін оны тыңдаған журналисттердің жазба дәптерлері шын мәнінде бос қалатын. Аз да болса, бірақ әрқашан іс бойынша ғана сөйлейтін Әуелбековтан айырмашылығы, оның алдында жұмыс атқарған Шаухамановтың сөзі көп, бірақ нақты емес еді.

Әкімнің ең үлкен құмарлығы көгалдандыру болды. Кез-келген ауданға инспекциямен келіп, ол ең алдымен ағаштар көп отырғызылда ма, оларды ешкілер кеміріп тастамады ма екен деп қарайтын. Ал егер ол жайнап өсіп тұрған гүлдерді көрсе, онда жергілікті басшы бір жылға индульгенция, яғни барлық қателіктеріне кешірім алатын. Шаухаманов аймақ басшысы болған кезде көгалдандыру тақырыбындағы кеңестер мен семинарларына сан жетпес еді.  

Ол КСРО ыдырағаннан кейін отын жеткізудегі қиындықтарға қалайша жауап бергенімен есте қалды. Көмірді үнемдеу мақсатында әкім кептірілген қи дайындаумен жаппай айналысуды ұсынды. Шындығын айтсақ, соншама көп мөлшердегі қиды қайдан алу керектігі түсініксіз болды, әсіресе сол кезде ақшасыз қалған мал өсірушілер мал басының жартысына жуығын сойып тастаған болатын. Ал бензинді жұмсамау үшін облыс басшысы барлығын автокөліктерден түсіп, атқа мінуге шақырған болатын. Әрине, бұл тақырыпта аймақтық жиналыс та өткізілді.

Жаңа экономикалық жағдайға мүлдем сәйкес келмейтін Шаухамановтың орнына 1995 жылдың күзінде оның жерлесі (олар бір ауданда дүниеге келген) Бердібек Сапарбаев келді, ол «нархозды» бітіргеннен кейін Алматыда қалып, Қызылордаға тағайындалғанға дейін үкімет аппаратында басшылық қызмет атқарған болатын. Бұл жағдай жергілікті тұрғындарға оны «реформа жасау» үшін отанына оралған адам ретінде қарастыруға мүмкіндік берді.

Атап айтқанда, Сапарбаев Қызылордалық арнайы экономикалық аймағын (АЭА) құру туралы ел президентінің 1996 жылғы қазан айындағы жарлығына «қол жеткізді». Мұнда аталған басты мақсаттар: «кәсіпкерлік қызметті жандандыру жолымен ғылым мен техниканың заманауи жетістіктерін және озық технологияларды игеріп, өндіріске енгізу, экспортқа бағдарланған жоғары тиімді өндірістерді құру, өнімнің жаңа түрлерін шығаруды игеру, инвестицияларды, басқару тәжірибесін тарту, шет елдермен ғылыми-техникалық және сауда-экономикалық ынтымақтастықты қарқындату».

Мұның ешқайсысы, өздеріңіз түсінетіндей, нәтижесінде болған жоқ, ал АЭА кедендік төлемдерден үнемдеуге ұмтылған көптеген қазақстандықтар шетелдік автомобильдерді сатып алуды ресімдегендіктен ғана халық жадында қалды. АЭА-ның қызмет ету мерзімі 2007 жылға дейін жоспарланғанымен, ол пайда болғаннан кейін екі жарым жыл өткен соң жойылды. Алайда, бұл жәйт Бердібек Машбекұлына «Қызылорда облысының материалдары негізінде» «Арнайы экономикалық аймақтар. Құру тәжірибесі» деп аталатын кітап шығарып, докторлық диссертациясын қорғауға, тіпті жоғарылатуға баруға кедергі болмады.

Келесі әкім Серікбай Нұрғисаев өңірді 1999 жылдың шілдесінен 2004 жылдың сәуіріне дейін бес жылға жуық уақыт бойы басқарды. Ол өлкенің көптеген тұрғындарын өзіне қарсы қойған бір бастамасымен есте қалды. Әлде оған жоғарыдан біреулер айтқан ба, әлде оның өз ойы ма, ол 1992 жылғы жоғарыда аталған заңға сәйкес облыс берілген экологиялық апат аймағының мәртебесі жергілікті өнімді әлемдік нарықтарға жылжытуға кедергі жасайды деп шешті. Сондықтан әкім одан бас тартуды ұсынды. Бірақ бұл жағдайда жұмыс істейтін халық жоғарыда айтылған жалақы коэффициенттерін жоғалтатын еді. Әрине, халық ашуланды. Оның үстіне күріш пен Арал тұзынан басқа, «әлемдік нарыққа ілгерілететін» ештеңе болған жоқ. Бұл оқиға Нұрғисаевтың «Арал өңірінің экономикалық қауіпсіздік мәселелері» атты кітабында көрініс тапты ма екен?

Әкімдер әртүрлі, бірақ тиімді іс-әрекет коэффициенті бірдей

Бұрынғы «комсомолшының» (Нұрғисаев өзінің еңбек жолының басында жеті жыл Бүкілодақтық Лениндік коммунистік кастар одағы органдарында басшылық лауазымдарда өткізді) орнына бұрынғы дипломат Икрам Адырбеков келді. Сонымен қатар, ол тек қызмет түрі бойынша ғана дипломат емес, сонымен қатар оның мінезі де дипломат тәрізді: жұмсақ, нәзік, әңгімелесушіні тыңдай алады. Шындығын айтсақ, оның «тыңдау қабілетін» кейбіреулер ашық түрде теріс пайдаланды, нәтижесінде, мысалы, оның орынбасары Нұрлан Ерімбетовті отставкаға кетуге мәжбүр еткен қақтығыс жағдайды тудырды. Ал Адырбековтың «жұмсақтығы» өзінің бес ай ғана бұрын тағайындаған Қызылорда қаласының әкімін қорғауға мүмкіндік бермеді: соңғысын алдағы сайлауда қолдаудың «белгіленген» процентін қамтамасыз ету мүмкіндігіне күмән келтіргені үшін орталықтан келген елшінің талабы бойынша қызметінен алып тастады деген, оның үстіне негізсіз емес, қауесет тарады. Адырбековке экономикамен байланысты істерде де батылдық жетіспеді, сондықтан қызылордалықтардың жадында ол «жақсы және адал (пара алмайтын) адам, бірақ бүркіт емес» болып қалды.

Оның ізбасары Мұхтар Құл-Мұхаммед өзін осы қызметте мүлдем бөтен сезінген сияқты. Қанша дегенмен, ол таза гуманитарий: мәдениетті және тіл саласын басқару – бұл бір нәрсе, ал күрделі аймаққа жауапты болу – мүлдем басқа. Оның үстіне, жаңа әкімнің шаруашылық тәжірибесі тек өзінің «Атамұра» баспасынан кітап шығарумен ғана шектелді. Мүмкін, оны кейін басқа жерге дайындау үшін осы лауазымда жай ғана үйрене берсін деп тағайындаған болар, бірақ бір жылдан сәл көбірек уақыт бойы жалғасқан эксперимент сәтсіз болып шықты. Ол су тасқыны кезінде Сырдария арнасын айналып ұшып жүрген кезде Ми-8 тікұшағы құлағаннан кейін (сол кезде бесеуі қайтыс болды) көп ұзамай, бұдан былай «өңірлік-шаруашылық қызмет тәуекеліне» ұшыратпау үшін Құл-Мұхаммедті елордаға қайтаруға шешім қабылдады.

Оның орнына келген Болатбек Қуандықов бұл қызметте барынша үйлесімді болып көрінді. Сонымен қатар, ол осы жерлердің тумасы (алдыңғы үш әкім басқа облыстардан келген), бес жыл бұрын Қызылорда облысы басшысының бірінші орынбасары болған, экономикалық және қаржылық блокқа жетекшілік еткен. Бірақ мінезі бойынша ол, Адырбеков сияқты, «бүркіт емес», сонымен қатар саясаткерден және тіпті шаруашылық қызметін жүргізушісінен гөрі банкир болып табылады. Оның басшылығының төрт жарым жылы негізінен «құнарлы» жылдары болды (Қуандықовтың «билігінің» соңғы үш жылында мұнайдың бағасы барреліне 90-110 доллар болды), демек, ақша жеткілікті болды, экономиканы қайта құруға, жаңа өндірістер құруға ресурстар болды. Алайда ол бұл мүмкіндіктерді ешқашан пайдаланған емес.

2013 жылдың басында облыс әкімі болып тағайындалған Қырымбек Көшербаев одан гөрі көбірек «салмақты» және өршіл, ол өзінің ізашарлары қол жеткізе алмаған істерді орындайды деп күтілді. Оның үстіне, ол бұл іске алуан күшпен кіріскен: әйгілі ресейлік экономист Абель Аганбегянның қатысуымен «Стратегия-2020» деп аталатын аймақты дамыту бағдарламасы жасалды, онда бірқатар ірі өндірістер, кластерлер, кәсіпкерлік белсенділіктің өсуі, туристердің көп келуі және т. б. Сонымен қатар, Көшербаевқа облысты алты жарым жылға жуық – бұрынғыға қарағанда көбірек басқаруға мүмкіндік берілді. Ол өзі белгілеген «шекаралы» 2020 жылға дейін ол алты ай ғана жетпей қалды. Ал осы «үлкен жоспарлар» қайда? Айтқандай, барлық күш (дәлірек айтқанда, пиар) жарнамаға кетті, ал «Стратегия-2020» және осы жылдары қабылданған басқа да осындай бағдарламалар Қызылорда мұрағаттарында шаң басып қалатын болды.

Аймақ басшыларының қызметінің тиімділігінің ең жарқын көрінісі – әйнек шығару зауытының құрылысы жөніндегі әңгіме. Бұл идея алғаш рет Нұрғисаевтың кезінде «нөлдік» жылдардың басында пайда болды. Адырбеков әкім болған кезде, ел президентінің Қызылордаға келуі кезінде (2005 жылғы сәуір) Британдық Pilkington компаниясымен меморандумға қол қойылды. 2007 жылдың көктемінің бірінші күні Құл-Мұхаммед болашақ зауыттың іргетасының астына тас қалады. Қуандықовтың кезінде де қандай да бір қозғалыстар орын алған, бірақ олар практикалық нәтижеге әкелмеді. Көшербаев өзінің Қызылордаға әкім болып тағайындалғанынан кейін бірден әйнек шығару зауыты болуы керек деп мәлімдеді. Екі жылдан кейін құрылыс басталды. Олар 2017 жылдың күзінде, содан кейін 2019 жылдың соңында нысан пайдалануға беріледі деп уәде берген болатын. Искаков өзінің тағайындалғанынан кейін зауыт 2020 жылы Астана күніне (6 шілде) Қызылорда әйнегінің алғашқы партиясын сынақ үшін шығарады деп мәлімдеді. Енді қандай да бір мерзімдерді Әбдіқалықова да атап отыр... Егер облыстың алты әкімі екі онжылдық ішінде аса ірі емес зауытты сала алмаған болса, онда не жөнінде сөз айтуға болады?