Отыз жыл бойы құрылып келген ұлтаралық келісім мен бірліктің қазақстандық моделі, өзінің барлық «бірегейлігіне» және «әлемдік танымалдылығына» қарамастан, оның авторлары күткен нәтижеге әкелмегенін өкінішпен айтуға тура келеді: түрлі этностардың жанжалсыз қатар өмір сүруіне қол жеткізу мүмкін болмады. Тиісінше, оның біздің қоғам өмір сүретін қазіргі заманғы жағдайларға және оның алдында тұрған сын-тегеуріндерге барабарлығы үлкен мәселе болып қала береді. Бұл модельдің несі дұрыс емес, қай жерде қателер жіберілді және оған лайықты балама бар ма? Сөз кезегін мемлекет құру саласындағы мамандарға ұсынамыз.
Максим Крамаренко, «Еуразиялық саясат институты» ақпараттық-талдау орталығының жетекшісі:
«Диаспоралардың көпшілігі өздерін тек этникалық топтармыз деп есептегісі келмейді»
- Біздегі этносаралық келісімнің үлгісі, егер біз «Қазақстан халқы Ассамблеясы туралы» ҚР заңына сүйенетін болсақ, жеңілдетілген схемада қазақ халқы және республикада тұрақты тұратын өзге де этностар болып табылады, бұл жиынтығында Қазақстан халқы болып табылады. ҚХА-ның 2025 жылға дейінгі даму тұжырымдамасына сәйкес барлық этностар қазақ халқының айналасына шоғырлануға тиіс, бұл Қазақстан халқының өмір сүруін қамтамасыз етеді.
Осы заңда «халық» термині екі мағынада қолданылып, белгілі бір түсінбеушілік туғызады. «Қазақ халқы» туралы сөз болған кезде, бұл жақын (бәлкім, өте жақын емес те) этникалық топтардың негізінде тарихи даму нәтижесінде қалыптасқан қауымдастықты білдіреді. «Қазақстан халқы» дегенде біздің заң шығарушымыз «саяси ұлтты», яғни бір азаматтыққа жататын бірлікке негізделген адамдар қауымдастығын түсінсе керек. Осылайша, біздің ұлтаралық қатынастар моделінің басты мақсаты – Еуропада 18 ғасырдың аяғында осындай мемлекеттердің пайда болу процестерін көп жағынан қайталайтын ұлттық мемлекет құру. Мұндай саяси құрылымдардың негізгі белгілері – шығу тегінің ортақтығы және бір мемлекеттік тілдің орнығуы, бұл негізінен біздің Конституцияда жазылған.
Шынында да, Қазақстан өз уақытында ұлттық мемлекеттің қалыптасу кезеңінен өтіп үлгермеді – сол кезде басқа елдердің көпшілігінде ұлттық мемлекеттің қалыптасуы орын алған болатын. Осыған байланысты заманауи жағдайларда мұндай модель бірқатар себептер бойынша сәтсіздікке ұшырауы мүмкін.
Біріншіден, XVIII, XIX ғасырларда және ХХ ғасырдың басында қазіргі кездегідей жаһандық ақпараттық кеңістік – ұлттық шекаралар жойылатын және кез-келген ақпаратты белгілі бір адамға ыңғайлы тілде және оның өзі маңызды деп есептейтін көздерден алуға және қабылдауға мүмкіндік беретін кеңістік болмаған. Бұл жағдай егеменді аумақта мемлекеттік-құқықтық қатынастың жалғыз тілін бекітуді қиындатады. Мысалы, Қазақстанда радио- және телехабар тарату саласында орыс тілінің қолданылуын шектеу әрекеттері, сайып келгенде, республика тұрғындарының ресейлік және орыс тілінде хабар тарататын басқа да шетелдік ақпараттық арналарды пайдалануына әкелді. Яғни, шын мәнінде, бір мемлекеттік тілді бекіту Қазақстан халқының көпшілігін болмаса да, айтарлықтай бөлігін бөтен ақпараттық кеңістіктерге «ығыстырып тастады», бұл жайт белгілі бір қоғамдық пікірді қалыптастыру бойынша іс-әрекет жасауда мемлекеттік аппараттың күш-жігерін жоққа шығарады.
Екіншіден, әзірге дербес халық болып қалыптаспаған түрлі этностардың өзара іс-қимылы негізінде ұлттық мемлекеттердің пайда болуы – бұл бір нәрсе, ал халқы Қазақстаннан тыс жерлерде өз мемлекеттері мен өзге де ұлттық-мемлекеттік құрылымдары бар әртүрлі қалыптасып үлгерген халықтардың өкілдерінен тұратын республика – бұл сәл өзгеше нәрсе. Ал олардың көпшілігі өздерін жай ғана этникалық топтар – белгілі бір халықтың құрылыс кірпіштері деп есептегісі келмейді. Өйткені мұндай жағдайда ерте ме, кеш пе, олар бұрыннан бір бөлігі болып табылған өз ұлтының тарихымен рухани-мәдени байланысынан бас тартуға тура келеді. Оның үстіне бұл үлкен мемлекеттің жойылуының нәтижесінде орын алған. Олар үшін «диаспора» термині – өз мемлекетінен тыс жерде жүрген халықтың бір бөлігі деген атау лайықтырақ.
Бізде, Қазақстанда, шет мемлекеттердің өз диаспораларына теріс ықпалынан қорқатындықтан, бұл терминнен бас тартады. Бірақ терминді қабылдамау құбылыстың өзін жоққа шығармайды. Алайда оның нормативтік деңгейде болмауы бұл салада саяси-құқықтық реттеуді орнатуға мүмкіндік бермейді.
Бұл ретте Қазақстан – құрлықтың шетінде немесе бөлек аралда орналасқан мемлекет емес екенін түсіну керек. Керісінше, біздің республика Еуразияның орталығында орналасқан. Ал бұл біздің аумақ арқылы тек тауарлардың ғана емес, сонымен бірге кейбіреулері бізде «қоныстап қалып», өздерінің диаспоралық қауымдастықтарын құра алатын адамдардың да қозғалысы жүріп жатқанын білдіреді. Мұндай ағын негізінен орыс тілі кең тараған бұрынғы Кеңес Одағы елдерінен келуі ықтимал.
Осы жерде келесі сұрақ туындайды: біз үшін қайсысы неғұрлым дұрыс? ХІХ-ХХ ғасырлар үлгісіндегі ұлттық мемлекет шеңберінде жабылып қалу дұрыс па әлде өзіміздің географиялық жағдайына және телекоммуникация саласындағы ғылыми-техникалық прогрестің деңгейіне сүйене отырып, бұрын бөлініп кеткен халықтардың бірлігін қамтамасыз ету, Қазақстанға инвестиция, технологияларды тарта алатын елімізде әртүрлі диаспоралардың болуын тиімді пайдалану, және ішкі нарықтың көлемін арттыру дұрыс па?
Асел Тутумлу, Таяу Шығыс университетінің ассистенті, Орталық Азия бойынша сарапшы:
«Жоғарыдан жүзеге асырылатын модель жұмыс істемейді»
- Көптеген әріптестерім сияқты мен де бұл модель ешқашан жұмыс істемеген және жұмыс істеуі екіталай деп есептеймін. Шын мәнінде, бұл жоғарыдан төменге қарай құрылып, ақырында оның күйреуіне әкелген кеңестік этносаясаттың қайта форматталған қазақша нұсқасы болып табылады. Бұрынғы қателіктерді сол қалпы дұрыс тусінбей, біз тағы да дәл сол жолмен келе жатырмыз деп қорқамын.
Кеңестік және қазақстандық үлгілердің ұқсастығы қандай? Біріншіден, «халық» категориясын түсінуде. Өздеріңіз білетіндей, КСРО-да таптық көзқарас коммунизмнің біріктіруші идеясы негізінде барлық таптардың бір халыққа бірігуін білдіретін. Бірлестік – саналы және ұтымды таңдауды, оның әрбір азамат үшін ең жақсы әлеуметтік құрылым деген сенімді білдірген болатын. Сонымен бірге кез келген басқа идеялар мен тәжірибелер өткеннің реликті болып есептелетін. Бұл ерекшелік барлығында, оның ішінде ел басшыларының, түрлі саяси институттардың бағдарламалық сөздерінен де байқалатын.
Ал енді Қазақстан халқы Ассамблеясының ұрандарына, бағдарламаларына, іс-шараларына қарасаңыздар дәл сол нәрсені көресіз. Олардың барлығы күшті және біртұтас ұлт барлық этникалық әр түрлі азаматтардың ортақ идеясын – қазақстандықтық идеясын саналы түрде таңдауына негізделеді деген басты идеяны таратады. Ол адамның мемлекеттік тілді білуін, қазақтың мәдениеті мен салт-дәстүрін бағалауын, Қазақстан жерін сүюін, т.б. қалайды. Яғни, оның қазақстандықтың рухы деп аталатын жаңа ұлттық деңгейдегі адамдар класына жататындығын көрсетуге мүмкіндік беретін белгілі құндылық бағдарлары мен моральдық сипаты болуы керек. Осындай бір Homo Kazakhstanicus пайда болады және бұл жерде дәл осы қазақстандылық бірегейлік қазіргі заманғы ұлттан жоғары бірегейлік ретінде түсініледі, ал этникалық тиесілілігі екінші дәрежелі болып шығады.
Екіншіден, кеңестік пен қазақстандықтың ұқсастығы – бірігуді жүзеге соның негізінде асыратын озық ортақтыққа ие болу қажеттілігінде. Кеңес заманында орыс халқы осындай қауым ретінде үлкен ағаның рөлін атқарған болатын. Осындай құрметті атаққа ол коммунизм идеяларына бірінші болып сеніп, ескі капиталистік жүйенің беделін түсіргені үшін ие болды. Сәйкесінше, орыс тілі, революция тілі ретінде, кеңестік адамының қалыптасуына негіз болды. Қазақстандық үлгісінде этностардың бірігуі қазақ ұлтының төңірегінде жүзеге асырылады, ол, отандық идеологтардың айтуынша, өз өмірінде көпті көрген, жалпыадамзаттық құндылықтарды сақтай білген. Сондықтан енді қазақтар, мәні бойынша, үлкен ағаның рөлін атқарады, жаңа үлгінің негізін дәл солардың тілі мен дәстүрі құрайды.
Егер естеріңізде болса, кеңестік кезеңде «ұлт» және «азаматтық» екі түрлі ұғым ретінде қарастырылатын. «Мазмұны бойынша социалистік, формасы жағынан ұлттық» деген сталиндік тұжырымның соншалықты танымал болуы кездейсоқ емес, бұл кезде халық титулдық ұлт деп аталатын және қалғандардың барлығына бөлініп, ең алдымен тіл мен мәдениетке басымдық берді. Бұл модель бірегей/түпнұсқа ретінде ұсынылған және ол 1920-30 жылдардағы ұлттық-территориялық демаркацияның негізін құраған болатын.
Қазіргі заманауи Қазақстанда да осыған ұқсас: «Мазмұны бойынша қазақтық, формасы жағынан ұлттық» деген қағида жұмыс істейді. Оның аясында қазақтың тілі, мәдениеті, салт-дәстүрі белсенді түрде насихатталады, бірақ сонымен бірге басқа этностардың белгілерін қоғамдық ортада көрсетумен ғана шектеледі. Оның жарқын дәлелі – ҚХА құрамына кіретін түрлі ұлт өкілдерінің қазақтың киіз үйлеріне жайғаса отырып, Наурыз мейрамын тойлауы. Мұнда қазақшылдық этникалық ән-билермен, тәтті дәмдермен үйлеседі. Яғни, «этникалық» ұғымы ретінде біз мемлекет анықтаған қауымдастықтар мен топтардың саяси жеке сипаттамаларын айтамыз. Сондықтан еліміздегі этникалық азшылықтардың саяси мүдделері қазақшылдыққа қайшы келмеуі ғажап емес.
Атап айтарлығы – ұлтаралық, этносаралық және дінаралық келісім моделі 1990-шы жылдары, Қазақстан «шоктық терапия» деп аталатын жолды қарқынды өтіп жатқан кезде қалыптасқан. Неолибералдық реформаларды заңдастыру үшін үкімет сол кездің өзінде азаматтардың санасына олардың бәрі әртүрлі екенін және осы өзара ерекшелік олардың күші екенін және егер әркім өзі үшін еңбек ете отырып, еліміз үшін жұмыс істесе, біз бірігіп күшті капиталистік экономиканы құрамыз жеткізуге тырысты. Және, олардың айтуынша, әр этнос баршаның игілігі үшін ортақ іске өз үлесін қосады. Уақыт өте келе, әрине, адамдар неолибералдық реформалардың елес екенін, олар елді не демократияға, не нарықтық экономикаға әкелмегенін, сондай-ақ оның аясында айтылған уәделердің бәрі бос екенін түсіне бастады.
Тиісінше, халықта наразылықтар, оның ішінде әлеуметтік осал топтарында, күшейді. Оның үстіне, ол наразылықтардың барлығы айқын экономикалық сипатқа ие болды: халық әлеуметтік қолдауды, материалдық игіліктерді әділ бөлуді талап еткен және талап етуде – көп балалы аналарды, мұнайшыларды және т.б. естеріңізге түсіріңіздерші. Ең қызығы, мұндай наразылықтар көбінесе ұлтаралық қақтығыстар ретінде жасалады және бұл талқыланған модельдің жағымсыз салдарының біріне айналды. Дәл сол Қордайды қиратушылар, мысалы, дүңгендер тұратын ауылдарға келіп, бөтен адамдардың мүлкін тартып алу/жою үшін ұлттық сылтауларды қолданған.
Билік институттары жоғарыдан құрып, жүзеге асырып жатқан ұлтаралық және этносаралық келісімнің қандай да бір үлгісі ешуақытта жұмыс істемегені және нәтиже бермейтіні анық. Ол тек өте қатал авторитарлық режим жағдайында ғана жұмыс істей алады, оны қазіргі шындықта өте аз елдер көтере алады, бірақ кейбіреулер әлі детырысып жатыр – мысал үшін, Қытай. Басқа жағдайларда «жоғарыдан төменге қарай» деген тактикасы мүліктік теңсіздік аясында күшейіп бара жатқан әлеуметтік шиеленісті ұзақ уақыт тежеп отыра алмайды.
Сондықтан экономиканы дамытудың инклюзивті моделіне және ол үшін бірлескен жауапкершілікке негізделетін мүлде жаңа үлгіні, басқа да тәсілдерді іздестіру уақыты келді. Тек төменнен жоғары қарай әрекет ету арқылы ғана біз әлеуметтік стратификацияның барлық деңгейінде қазақстандық қоғамда қажетті келісімге қол жеткізе аламыз.
Зульфия Имярова, Narxoz университетінің ғылыми доценті:
«Этникалық азшылықтар екі оттың ортасында қалды»
- Этносаралық келісім идеясы кеңестік кезеңнен бастау алады, бауырластыққа, ынтымақтастық пен төзімділікке негізделген «халықтар достығы» культі негізгі идеологемасы болған. Қазақстан ұлтаралық қатынастардың осы жүйесін қабылдады – ол этностық топтардың мәдениеті, дәстүрлері мен тілдері өркендеп келе жатқан «халықтар достығының зертханасы» болып есептеледі. Осылайша этникалық азшылықтар онша қолайлы емес жағдайда тұратын посткеңестік кеңістіктегі басқа елдерден ерекшеленеді.
Біздің билік көпұлтты Қазақстанның барлық халықтарының бірлігі – елдің басты құндылығы екенін әрқашан мақтанышпен қайталап айта беруді ұнататын, әлі де оны қайталап айтып келеді. Алайда, өткен жылдың ақпан айында орын алған дүнген қауымдастығы өмір сүретін ауылдарды қиратулар, содан кейін олардың қатысушыларының соттары – бауырластық, теңдік және әділеттілік деген нәрселер өте шартты ұғымдар екенін және көбінесе оларды түсіндірмесі кос стандарттарға негізделгенін көрсетті.
Сонымен қатар, олар адамдар арасындағы толеранттылық пен достық туралы кеңестік ұғымның айтарлықтай өзгеріп, бүгінгі күні әртүрлі көзқарастармен түсіндіріліп жатқанын көрсетті. Билік «ұлтаралық келісімнің» ресми түрде жарияланған картинасын жасай отырып, қоғамдық тыныштықты сақтауға тырысады, ал сол кезде өздерін ұлттық патриоттармыз деп атайтын адамдар мемлекетке, оның ресурстарына және жеңілдіктеріне ерекше құқықтарды талап етеді.
Мұндай жағдайда этникалық азшылықтар екі оттың ортасында қалды, өйткені олар қолда бар экономикалық ресурстарға қол жеткізу үшін жергілікті билікпен де, ұлтшылдармен де келіссөздер жүргізуі керек. Жеке тұлғалардың келіссөздер жүргізуге қабілетсіздігі және келісім жасауға бармауы бүкіл қоғам үшін жағымсыз салдарға әкелуі мүмкін.
Сіз қолданыстағы үлгіге өзгертулер енгізу қажет пе және бұл өзгерістер қандай болуы керек деп сұрайсыз ба? Менің ойымша, қазіргі кезеңде бізге бүкіл Қазақстан халқын біріктіруге қабілетті нақты және айқын ұлттық идеология және нақты жұмыс істейтін, және барлық азаматтар ұлтына қарамастан оның алдында тең болатын заңдар қажет. Ал бүгінде ҚХА жүзеге асырып жатқан этностардың тарихына арналған кітаптар мен «Қазақстандағы этностардың ертегілері» жинағын шығару сияқты жобаларды ұлтаралық келісімді нығайтудың тиімді жолы деп айту қиын.
