Қазақстанда сайлау науқаны қарқын алып келе жатыр, ал қазір ол ең өткір кезеңге – үгіт-насихат жұмыстарына кірді. Бірақ теориялық тұрғыда бұл кезеңді сүйемелдеу тиіс идеялар бәсекесіне сенім артуға болмайтын сияқты көрінеді. Еліміздің жоғарғы лауазымына қайтадан үміткер болып отырған қазіргі президентті қоспағанда, биылғы сайлау додасының қалған қатысушылары көбінде негізсіз мән-мағынаға және мақсатсыз азапқа толы жол болып табылатын бағдарламаларды ұсынып отыр.

Салтанат Тұрсынбекованың әділеттілік жолы

Қаңтар айындағы оқиғалардан кейін қалыптасқан саяси дискурсқа қандай да бір түрде сәйкес келетін жарыстың сөзсіз фаворитіне лайық қарсылас болып отырған жалғыз ғана адам деп тек Салтанат Тұрсынбековты атауға болады. Қалай болғанда да, Тұрсынбекованың сайлауға аттанған бағдарламасы, оның авторлығы кімге тиесілі болғанына қарамастан (өзінің өзіне ме әлде жалданған «жетекшілеріне» ме), елде басталған реформалармен үндесіп жатқаны анық. Онда заңның үстемдігіне, кез келген көріністеріндегі озбырлыққа жол бермеуге, құқықтарды және бостандықтарды қолдап қорғауға, әділеттілік пен әлеуметтік теңдікті қамтамасыз етуге, балаларды, әйелдерді, қарттарды, мүгедектерді қорғаудың және қолдаудың, сонымен қатар әділ сотты және халық полициясын құрудың тиімді тетігін қалыптастыруға сілтемелер бар.

«Еліміздің барлық азаматтары түгелдей мойындауы тиіс ең жоғарғы билік –заңның үстемдігі. Егер ол орындалмайтын болса, елде озбырлық пен бейберекеттік орнайды, ешкім өз қауіпсіздігіне сенімді бола алмайды. Заңның үстемдігі жүйелі, әділ, объективті, шынайы, азаматтардың және заңды тұлғалардың құқықтарын, заңды мүдделерін қорғау, қоғамдық тәртіп пен қауіпсіздік жоғары деңгейде қамтамасыз етілген жерде әділеттілікке сенім бар», - деп жазылған Тұрсынбекованың сайлауалды бағдарламасының мәтінінде.

Жүйені қайта пішімдеу үшін және оған көбірек әділеттілік беру мақсатында Салтанат Тұрсынбекова бес нақты қадамдарды ұсынып отыр. Ол қадамдар – сот-құқықтық жүйені реформалау, саяси жүйені жаңғырту, азаматтық қоғамды дамыту, әлеуметтік қорғауды күшейту, экономиканың негізі ретінде бизнесті қолдау. Алайда, егер олардың мәніне тереңірек үңілетін болсақ, саяси гурмандар оларда тым болмағанда бір-ер өзіндік ерекшеліктерді таба алуы екіталай. Ондай өзінділік жалпы жоқ. Онда соңғы бірнеше жыл бойы либералдық демократтар тарапынан да, центристер жағынан да үнемі естіліп келген кең тараған мәлімдемелер және орнығып қалған стереотиптерің жиынтығы бар.

Ал егер оған тіпті өте сыни тұрғыдан қарайтың болсақ, жалпы алғанда, кандидаттың президенттік сайлау тақырыбына ұсынған «шығармасында» тек бірнеше тармаққа ғана мұқият назар аударуға болады. Бұл – «ескі Қазақстанның жауапты шенеуніктерінің қызметіне құқықтық баға беру мақсатында қоғам өкілдерінің кеңінен қатысуымен мемлекеттік комиссия құру» және «мүлкі өздерінің табыстарына сәйкес келмейтін лауазымды тұлғалардың қылмыстық жауаптылығы туралы нормаларды заңнамаға енгізу» сияқты бастамалар».

Дегенмен, бұл қайта плюстан гөрі минус болып табылады, өйткені ол банальды популизмге ұқсамаса да, кем дегенде резонансты тақырыпта хайпқа ұмтылу сияқты болып көрінеді. Әйтпесе, мұны ұсынбас бұрын, Салтанат Тұрсынбекова өзінен бастауы тиіс еді. Ол өзі бір кездері «ескі Қазақстанның жауапты шенеунігі» болғандықтан ғана емес, сонымен қатар мүлдем басқа себеппен «көпшілік алдында жалаңаштану» артық болмас еді.

«Саяси инвестициялар» оған дивиденд әкелмейтінін  ол өзі түсінуі тиіс болса да (тіпті кейбір сарапшылар оның бәсекелестікте екінші орын алады деп болжағанына қарамастан) жеңіліске сөзсіз ұшырайтын үміткер президенттік науқанға 24 миллион теңгеге жуық жеке қаражатын салды. Ал, қазақстандықтардың көпшілігі үшін бұл жай ғана қомақты емес, өте қомақты ақша, оның үстіне олар бір-ақ сәтте құмарлыққа лақтырылды. Егер Тұрсынбекова мемлекеттік қызметтен кеткеннен кейін негізінен әлеуметтік қызметпен айналысқанын ескеретін болсақ, онда табысы априори «шаш түйреуіштерге» мұндай соманы жұмсауға жеткілікті емес екендігі жөніндегі орынды сұрақтар туындайды. Ал оларға жауап бермей, Салтанат ханымның сайлауға баруға ұмтылып отырған әділдікке негізделген бүкіл идеологиялық базасы жай ғана тұрақсыз құрылымға айналады.

Жигули Дайрабаев: «халықшыл» ма әлде...?

Алайда, президенттікке үміткерлердің басқаларына қойылатын сұрақтар да аз емес. Мәселен, жарыстың ең жарқын қатысушысы – «Ауыл» партиясының атынан шыққан Жигули Дайрабаевты алайық. Біздің әріптестеріміздің айтуынша, сол Тұрсынбековамен салыстырғанда, ол өзінің сайлауалды науқанына әлдеқайда көбірек жеке қаражатын салған. Сөз 280 миллион теңгеден асатын сома жөнінде болып отыр. Бірақ нәтиже, жұмсағырақ айтқанда, шығындарды ақтайтыны екіталай.

Оның пиаршылары дөңгелекті қайта ойлап шығармауға бел буып, Болат Әбіловтың жұртшылық алдында ұмытылып бара жатқан өнер көрсетуін негізге алды деп болжауға болады. Оның былғары күртеше киіп алып, мотоцикл айдап жүргені естерінде сақталғандар тиісті параллельдерді жасай алады. Ақыр соңында, мұнда дауға салатын ештеңе жоқ: жаңаның бәрі, өздеріңіз білетіндей, ұмытылған ескі нәрсе. Алайда ересек кезеңге енді ғана қадам басқан саясаткердің имиджі бүгінде саясаттың табалдырығын аттап үлгерген адамға жабыстырып қоюға тырысып жатқандары қисынсыз болып көрінеді. Егер оның жасалған бейненің артында жақсы дамытылған саяси бұлшықеттер жасырылған болса жарайды ғой, онда абсурдтығына көз жұмып қоюға болатын еді. Бірақ өкінішке орай, олай емес. 

Дайрабаевтың сайлауалды бағдарламасы бір суретке біріктіру қиынға түсетін мағыналар жиынтығына көбірек ұқсайды. Мұнда «барлық билік халыққа берілсін» деген сөздер де, елдің оң имиджінің негізі ретінде ұлттық қонақжайлық және ол белсенді түрде нығайтуды көздеп отырған отбасы институтының іргетасында рухани-адамгершілік тәрбиесі де бар. Ал Жигули Молдақалықұлының «бейіндік» бағыты – агроөнеркәсіп кешенін дамыту және соның нәтижесінде ауылдың мәселелерін шешуге келетін болсақ, оған кандидаттың сайлауалды бағдарламасының үштен бір бөлігі ғана берілген. Бұл жайт оның өзі де, оның ұжымы да ауыл тұрғындарының көкейтесті мәселесінен тым алшақ жүр деген күдік ұялатады. Қалай да болмасын, «Ауыл бай – мықты мемлекет» деген айдардағы бес тармақ дәл осындай тұжырымға итермелейді.

Осы орайда агроөнеркәсіптік кешен саласының сарапшысы Кирилл Павловтың президенттікке кандидаттың жүйелі жаттығуларына берген бағасын келтіре кеткеніміз жөн болар, ол өзінің тelegram-каналында әрбір тармақты пункттер бойынша талдау жасады: «Онда мүлдем ешқандай ұтымдылық жоқ деп айтуға болмайды, өйткені бұл олай емес, оның жартысы қолданыстағы бағдарламалардан және мақсаттардан алынған. Алайда, соңында біз ирландиялық тағамның бір түрін алдық – тоңазытқышта болғанның бәрін пісірген, немесе біздің ауылда айтатындай: «мен әдемінің бәрін бірден киіп жүремін». Ал, немесе, мысалы, мені «Агроөнеркәсіп кешенін және ауылдық елді мекендерді жаңғырту стратегиясы» деген сөйлем мені алаңдатады. Ол мұнда жоспарлы экономика және колхоздар жөнінде айтып отыр ма? «Жаңғыру» деген сөздің өзі жағымсыз естіледі (...). «Адал ауыл шаруашылығы тауарын өндірушілердің және олардың жұмысшыларының құқықтық қорғалуына президенттік кепілдік беру» деген сөзге ми аздап жарылып кетті. Оның үстіне тек соттарда және органдарда ғана емес, сонымен қатар «экспорт елдерінде». Бір жағынан мен түсінемін, сірә, Жигулиді немесе оның ұлдарын бір «КамАЗ» пиязға алдаған болар, содан кейін ол уайымдап жүр. Әрине, жақсы сәттер де бар, бірақ ашық қоқыстар да бар – мәселен, бізде агроөнеркәсіптік кешенде көптеген тәжірибелі де білікті кадрлар бар (...). Жалпы алғанда, өткеннің әсері және оған деген құштарлық (импорт өсіп келе жатыр, ал оныме бірге инфляция да өсуде деген сөздер арқылы да) қатты сезіледі. Ол «мүлдем жаңа формацияны құру қажеттілігі» туралы не жазса да, оны тек көгерумен ғана емес, сонымен қатар біліксіз граффитилер сызылған ескі, қырылған бетон блоктардан салады».

Пікір айтудың қажеті жоқ дегендей...

Қарақат Әбденнің трансценденттігі

Пікір айтусыз ұлттық құндылықтарды және руханиятты жаңғыртудың жалынды күрескері Қарақат Әбденнің сайлауалды бағдарламасын да қалдыруға болар еді. Жигули Дайрабаевтың жағдайында сияқты, ол (бағдарлама) негізінен қазіргі үкімет тарапынан жасалып жатқан немесе қолға алынған қадамдар тақырыбына арналған шығарма, автор оны қазақ халқының ұрпақтан-ұрпаққа жеткізіп, бастан кешкен рухани-адамгершілік әлеуетті ет тартқыштан өткізе отырып, өзіндік тұғырнамасы ретінде жеткізуге тырысты.

Дегенмен, мұнда «бірақ» деген үлкен сөз бар. Қарақат Әбден өз бағдарламасының бүкіл мәтінінде сөз ететін биік адамгершіліктің және этика қағидаларынан бастау алып, шығарманың соңында кенеттен оны ұмытып, оқырманды біздің елде, «ұлттардың қазанында» бәрі бірдей жақсы және бақытты өмір сүру құқығы кез келген адамда бола алмайды деген шынында да тыйым салынған ойға жетелейді. Президенттікке үміткер ашық түрде: «Менің мақсатым: Мемлекет – бұл ұлт. Мемлекет құрушы ұлт – қазақ халқының әл-ауқатын арттыру, ұлттық құндылықтарды өскелең ұрпаққа жеткізу бағдарламаларын жүзеге асыру».

Абырой болғанда, елдегі басты қызметке үміткер бұл тайғақ тақырыпты одан әрі дамытпады және Қазақстанды мекендейтін қалған этностарға қандай орын беретінін ашық мәтінмен айтпады, бірақ қалай болғанда да, ол өзінің даңқ сәтін алып үлгерген сияқты болып көрінеді. Сайлаушылар, бәлкім, бұған назар аудармаған да шығар, ал құқық қорғау органдары тым болмағанда мұндай сөздерге қызығушылық танытып, кем дегенде ұлтаралық араздықты қоздырғаны жайлы тексеру жүргізулері қажет. Әйтпесе осындай тәсілдермен Қазақстан ұлттар қазанынан газ камерасына айналып кетуі ықтимал. 

Нұрлан Әуесбаев және Мейрам Қажыкен: олар да осы өрістің жидектері ме?

Қалған екі үміткерге – ең оппозициялық оппозиционер (кем дегенде, ол осындай образды өзіне өлшеп көруге тырысып жүр) ОСДП партиясының өкілі Нұрлан Әуесбаевқа және Мейрам Қажыкенге қатысты айтатын болсақ, бір қарағанда, олардың бағдарламалары бәсекелестерінің платформаларына қарағанда әлдеқайда жақсырақ сияқты болып көрінуі мүмкін.. Бірақ егер олардың сыртқы алтын жалатуын сәл тырнап көрсе, баяғы сол примитивизм шыға келеді.

Айталық, Әуесбаев «қоғамды, бизнесті және мемлекетті тепе-теңдік жағдайына қайтаруды» мақсат етіп отыр, бірақ неге екені белгісіз, ол нені білдіретінін анық түсіндіретін сөз таба алмайды. Кандидаттың мемлекетке қатысты ұстанымдары және оның есеп беру қажеттілігі азды-көпті анық. Ал егер ол негізге алған «үштіктің» басқа буындарына келетін болсақ, оларға арналған сөздердің жиынтығынан қандай да бір қорытынды жасау қиын.

«Азаматтар қайтадан пайда алушы болуы тиіс», - дейді ол, бірақ ненің пайдасын алушылары екенін түсіндірмейді. Ал бизнеспен мүлде қолайсыз нәрсе болып шықты. «Ірі компаниялар өздерінің байлығы және көлемі үшін жауапты болады» деген сөз тіркесі сөздер тізбегін логикалық ретпен құрастыра алмауды білдіреді, өйткені Нұрлан Әуесбаевтың осындай оғаш мәлімдемелер арқылы нені білдіретінін тек ондаған абзацтардан кейін ғана түсінуге болады. Ал құпия сандық оңайлықпен ашылады екен: мұндай күрделі сөз тіркесінің артында үлкен бизнесті ондаған кішігірім бизнеске бөлу туралы ұсыныс жатыр. Оның ойынша, бұл тәсіл біздің экономикамызды бүкіл конгломераттың ықтимал банкроттығынан сақтайды. Осындай қорытынды, әрине, даулы. Бірақ қазір әңгіме ол туралы болып отырған жоқ. Сөз Әуесбаевтың бағдарламасында таң қалдыратын көптеген сәттер бар екендігі жөнінде болып отыр.

Тағы бір беймәлім «аңмен» – сыбайлас жемқорлыққа қарсы басты қаруға айналатын «халықтық парламенттік бақылаудың» бір түрімен байланысты мысалды алайық. Бағдарламаныі авторы қызыл түс пен дөңгелек нәрсені шатастырып отырғаны анық. Парламенттік бақылау халықтық (тіпті қоғамдық емес) бақылаумен үтірсіз қалай қатар өмір сүруі мүмкін деген (оның үстіне, тіпті Әуесбаев айтып отырғандай, мәжіліс 50 проценке бір мандатты депутаттардан құрастылатынын, ал парламенттік «төбенің» астындағы БАҚ шенеуніктердің сыбайлас жемқорлық байланыстарын журналистік зерттеумен айналысатынын ескеретін болсақ та) сұрақ туындайды. Оппозициялық кандидаттың халықтың және азаматтық қоғамның арасындағы айырмашылықты онша түсінбейді деген сезім пайда болады.

Ал Мейрам Қажыкенге келетін болсақ, оның мағыналық тізбегі салыстмалы түрде орынды, бірақ оның «заңнама және мемлекеттік саясат арқылы» бағдарламасын жүзеге асыруға ниеттімін деген тіркесі бұған күмән келтіреді. Алайда, Қажыкенді және оның сайлауалды тұғырнамасының басына басқа бір сәтсіздік – оның авторының өзі ұсынып отырған бастамаларда себеп-салдарлық байланыстарды сақтауға практикалық негіздің жетіспеушілігі құлап түсті.

Мысал үшін, ол «өңірлерді білікті кадрлармен қамтамасыз ету мақсатында өңірлік жоғары оқу орындарын дамыту шаралары қолға алынады. Міндеттердің бірі – ақылы және тегін университеттік білім арасындағы оңтайлы теңгерімді іздеп табу. Жоғары күрделіліктегі зерттеулерді жүргізуге қажетті өздерінің ғылыми-техникалық базасын құру үшін, университеттер жеткілікті мемлекеттік қолдауға ие болады».

Расында да, өңірлер кадр тапшылығына (бірақ, бірінші кезекте, жоғары оқу орнын бітіргендердің ішінен емес.) тап болып отыр. Мемлекеттік және аймақтық гранттар санының артуына байланысты, бұл мәселе өзінің өзектілігін жоғалтып келеді (басқа мәселе – бұл мамандардың сапасы қандай екендігінде). Бірақ өңірлерде, әсіресе, дамыған өнеркәсіпте жұмыс істейтін жерлерде, жұмысшылар әлі де жетіспей жатыр. Мәселе жастардың жұмысшы мамандықтарға бейім еместігінде, оларды колледждерге тарту қиынға түседі. Ал бұл тығырықтан қалай шығуға болатынын ешкім білмейді.

Мейрам Қажыкеннің өз бағдарламасын пысықтау сапасына қатысты сұрақтар тудыратын сәттер өте көп – олардың барлығын тізіп шығу мүмкін емес. Оның тағы біреуіне ғана тоқталайық. «Толыққанды азаматтық қоғам – бұл сөз бостандығы, басқаша айтқанда, тәуелсіз бұқаралық ақпарат құралдары. Азаматтар БАҚ сапасына, осы саладағы жұмысшылардың кәсіби деңгейіне, еңбегіне лайықты жалақыға тікелей байланысты сенімді ақпаратқа қол жеткізе алуы тиіс. Бұқаралық ақпарат құралдарының шын мәнінде еркін және биліктің төртінші тармағы деп аталуына лайық болуы үшін мемлекет қажетті нәрселердің бәрін жасайды».

Шамасы, президенттікке кандидат таза утопияны, дәлірек айтсақ, сенгіш либеротқа арналған ертегіні айтып жатырмын деп тіпті ойламайтын сияқты, өйткені әлемнің ешбір елінде (ол қаншалықты демократиялық болса да) ақпаратты шындыққа сәйкестігі ешқашан бұқаралық ақпарат құралдарының сапасына және журналистердің кәсібилігіне тікелей тәуелді болған емес, ал «шынайы еркіндік» мүмкіндігі «мемлекет – демеуші – ақпаратты тұтынушы» тұйық үшбұрышының шекарасынан шыққан емес. Ал бұқаралық ақпарат құралдары, керісінше, олардан қайсысынан бостандық неғұрлым азырақ зұлымдық болып табылатынын таңдау ғана қалады.

Бір сөзбен айтқанда, қазіргі президент ұсынған бағдарламаға нақты балама бола алатын сайлауалды бағдарламаны әзірлеуде Мейрам Қажыкеннің әлеуетіне әлдекім белгілі бір үміт артқан болса да, бұл бекер болған сияқты: ол бұл иллюзияларды өз қолымен талқандап тастады.