1 қыркүйекте жоғары оқу орындарында жаңа оқу жылы басталды. Әзірге қазақстандық ЖОО-да бірінші курсқа қанша студент қабылданғаны, ал қаншама жас отандастарымыздың жоғары білім алу үшін басқа елдерге кеткені белгісіз. Осы орайда соңғы жылдары пайда болған біздің республикамыздан «студенттер экспортының» өсу тенденциясы өзгерді ме (және қаншалықты) білу қызықты болар еді.

Қызықтыратын квоталар

2019/20 оқу жылында шетелдік жоғары оқу орындарында әртүрлі бағалаулар бойынша қазақстандық мектептердің 90-нан 95 мыңға дейін түлектері білім алды. Олардың үштен екісінен астамы (шамамен 61,5 мың) Ресейде оқыды, әрбір бесінші дерлік (шамамен 17 мың) – Қытайда білім алды. Дәл осы көршілес екі ел шетелде жоғары білім алғысы келетін ұл-қыздарымыз үшін ең тартымды болып щықты. Әрине, баға мен сапаның арақатынасы жағынан тартымды, өйткені егер Оксфорд пен Гарвардта оқу соншалықты қымбат болмаса, олар сол оқу орындарын таңдар еді.

Ресейде қазақстандық студенттер, негізінде, ең көп санды «шетелдік контингент» болып табылады. Қайталап айтамын, онда 2019/20 жылдары 61,5 мың қандастарымыз оқыды (орта есеппен әр курста 13-15 мың – яғни, қазақстандық мектептерінің осынша түлектері жыл сайын Ресей Федерациясының жоғары оқу орындарына түсіп жүрді). Бұл Өзбекстан студенттерінен (40 мың) бір жарым есе көп – Ресей университеттеріндегі өкілдерінің саны бойынша Өзбекстан екінші орынды алып отыр. Ол студенттердің көпшілігі коммерциялық негізде білім алады, бірақ Ресей Федерациясының үкіметі бөлген квоталар бойынша ақысыз оқитындар да көп. Ал соңғылары күннен күнге көбейіп келеді.  

Істің мәні – Ресей  жыл сайын шетелден келетін студенттер үшін мұндай квоталардың санын көбейтіп жатқанында. Егер 2019 жылы олардың 13 мыңы бөлінген болса, былтыр – 15 мың, ал биыл – 18 мың квота бөлінді. Және бұл тек басы ғана. Ресей президенті Владимир Путин үкіметке алдағы екі жылда (2023 жылға қарай) шетелдіктерге квота санын 30 мыңға жеткізуді тапсырды. Ресей болашақ интеллектуалды және технологиялық элитаны өсіруге немесе сапалы адами капиталды қалыптастыруға болатын жастар үшін жаһандық жарысқа белсенді қатысуға ниеттеніп отыр. Оның үстіне, Ресей Федерациясы елеулі демографиялық құлдырауды бастан кешуде, оның халқы қартайып жатыр. Оған Еуропадан студенттерді көптеп тартуға сенім арту қиын, бірақ ТМД елдері бар, және, ең алдымен, Орталық Азия елдері бар, оларда халық саны тез өсуде және орыс тілді талапкерлер көп, олар лингвистикалық жағынан орыс біліміне бейімдеуді қажет етпейді. Сонымен қатар, бүгінде Ресей Федерациясында қашықтықтан (әрине белгілі бір ақыға) басқа елдердің талапкерлерін бірыңғай мемлекеттік емтиханға – ЕГЭ-ға дайындай алатын көптеген онлайн мектептер пайда болды.

Біздің солтүстік көршіміздің мұндай жоспарлары Қазақстанға қосымша қауіп төндіреді, бұл «ақылдылардың кетуі» тенденциясының ықтимал ұлғаюымен байланысты. Ақыр соңында, ресейлік жоғары білім қаншалықты сынға алынып жатса да, әдетте, оның деңгейі біздің елге қарағанда жоғары болып қала береді. Ең бастысы, онда жұмыс істейтін 1200 университеттің арасында тіпті еуропалық стандарттар бойынша жақсы білім беретін кемінде 20-30 оқу орындары бар, оның ішінде олар Қазақстан шекарасынан алыс емес жерде – Томск, Новосибирск, Омбы, Қазанда орналасқан... Ал егер біздің отандасымыз квотаны ұтып алса (ол үшін бірінғай мемлекеттік емтиханды немесе оқуға түсу емтихандарын сәтті тапсыру керек, немесе Ресей білім беру олимпиадасының жүлдегері болу керек), онда оның білікті адам болып өсу ықтималдығы жоғары. Ал біздің ел, бәлкім, оны жоғалтып алды...

Нашарлау, бірақ қымбатырақ...

Бірақ, жоғарыда айтылып кеткендей, ресейлік жоғары оқу орындарын таңдаған қазақстандық мектептердің түлектерінің көпшілігі коммерциялық негізде оқиды. Олардың таңдауы көбінесе жоғарыда аталған баға мен сапаның арақатынасымен байланысты.

Мысалы, жаңа оқу жылына әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті (ҚазҰУ) оқу ақысының ең төменгі мөлшері ретінде бір миллион теңге белгіледі. Ал бірқатар факультеттерде бағасы одан да жоғары: шығыстану мен филология – әрқайсысы 1 130 000, экономика мен бизнес, халықаралық қатынастар – 1 300 000, заңгерлік – 1 600 000.

Енді оларды Новосибирск және Қазан мемлекеттік университеттеріндегі бағалармен салыстырыңыздаршы – онда олар барлық мамандықтар үшін 160-тан 200 мың рубльге дейін, сол экономика мен құқықтануды қосқанда. Теңгеге аударғанда бұл 930 000-нан 1 150 000-ға дейін. Яғни, ҚазҰУ-ге қарағанда азырақ. Сонымен қатар, аталған ресейлік университеттің екеуі де Ресей Федерациясының үздік 10 университетінің қатарына кіреді, ал Новосибирск университеті – үздік 5-тікке кіреді.

ҚазҰУ, мысалы, НМУ-ге қарағанда, әлдеқайда жоғары білім деңгейін қамтамасыз ете ме? Ол екіталай. Жағдай тура керісінше. НМУ профессорлық-оқытушылық құрамының төрттен үш бөлігін Ресей Федерациясы Ғылым Академиясының Сібір бөлімінің ғалымдары құрайды, сонымен қатар Новосибирск университетінің студенттерінде университеттік зертханаларда да, Сібір бөлімшесінің әртүрлі ғылыми-зерттеу институттарында да түрлі ғылыми зерттеулермен айналысу үшін әлдеқайда көп мүмкіндіктер бар. Сондай-ақ халықаралық бедел тұрғысынан да салыстыру ҚазҰУ-дың пайдасына емес екені анық.  

Қазақстан менеджмент, экономика және болжау институтында (ҚМЭБИ) оқытудың бағасы одан да жоғары, оның үстіне айтарлықтай жоғары. Алдағы оқу жылына бір несиенің құны 88,990 теңгені құрайды, ал егер студент төрт жылдық мерзімді орындауды жоспарлап отырса (көпшілік осылай жасайды), онда ол жылына орта есеппен 36-37 осындай несие алуы қажет. Жылдық мөлшерлеме 3,2-3,3 миллион теңге болатынын есептеп табу оңай. Оқудың барлық кезеңінде (төрт жыл ішінде баға көтерілмейді деген шартпен) шамамен 13 миллион төлеуге тура келеді.  

Бұл Мәскеу мемлекеттік университетімен салыстырғанда (ол бағаны көтеруден бас тартты) бір жарым есе көп: факультеттердің басым көпшілігінде оқу құны 391 мыңнан 436 мың рубльге дейін болды (2,3-2,5 млн теңге). Сонымен қатар, Мәскеу мемлекеттік университеті Ресейдегі №1 жоғары оқу орны болып табылады және барлық халықаралық рейтингтерде ол біздің республиканың кез келген жоғары оқу орнынан салыстыруға келмейтіндей дәрежеде жоғары орналасқан. Айтпақшы, өткен жылдың өзінде ғана Мәскеу мемлекеттік университеті тоғыз мыңнан астам шетел азаматтарынан оқуға түсуге өтініш қабылдады, олардың 2,1 мыңы емтиханды сәтті тапсырып, бірінші курста оқуға түсті. Елдер арасында Қытай, Оңтүстік Корея және Қазақстан ең көп өкілдікке ие.

Енді ұқсас профильдері бар техникалық университеттерді салыстырайық. Қазақстанның бұрынғы білім министрлерінің бірінің отбасына тиесілі Халықаралық (біздің адамдар дүркіреген атауларды жақсы көреді) Ақпараттық технологиялар университетінде немесе ХАТУ-да бірінші курс студенттері үшін алдағы оқу жылына негізгі мамандықтар бойынша оқу құны 1.104.000 теңгеге дейін көтерілді, екінші курс үшін – 1.160.000 дейін көтерілді. Ал, айталық, жақсы беделге ие және әр түрлі халықаралық рейтингтерге енгізілген Томск басқару жүйелері мен радиоэлектроника университетінде (TБЖРУ) барлық негізгі факультеттердің барлық курстарының студенттері бір жылдық оқу үшін 152,5 мың рубль төлейді. шамамен 880 мың теңге. Сонымен қатар, оқуға түсу кезінде жинаған ұпай санына байланысты үміткерлер елеулі жеңілдіктерге – жалпы бағаның жартысына дейін қол жеткізе алады. Яғни, университет басшылығы мүмкіндігінше ақылды жігіттер мен қыздарды алу үшін икемді баға саясатын жүргізеді. Ал Томск Қазақстаннан алыс емес жерде орналасқан.

Тағы бір маңызды сәт. Мысалы, ҚазҰУ-де, Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінде шетелдік азаматтардың оқу ақысы қазақстандықтарға қарағанда бір жарым есе жоғары: жылына 3,4-тен 4 мың долларға дейін. Егер сол НМУ, TБЖРУ және Ресей Федерациясының басқа да көптеген жоғары оқу орындарында ТМД елдерінің, көбінесе шет мемлекеттердің жастары ресейліктермен бірдей қаржылық шарттарда жоғары білім ала алады.

Азғынды тәжірибе

Басқаша айтқанда, Қазақстандағы мемлекеттік және жеке жоғары оқу орындарының басшылары студенттерден мүмкіндігінше көп ақша табуға деген ұмтылыстарымен (әдетте білім сапасы екінші планға кетіп қалады) олардың елден кетуін ынталандырады.

Бір-екі жыл бұрын Қазақстанда Халықаралық көші-қон ұйымының миссиясының қолдауымен Қазақстан стратегиялық зерттеулер институтының (ҚСЗИ) жалпы жетекшілігімен жүргізілген «Орталық Азиядағы жастардың сыртқы миграциясы» зерттеуінің нәтижелері жарияланды. Негізгі тұжырымдардың бірі келесідей болды: «Болашақта табысты мансаптың кепілі ретінде шетелде сапалы білім алу – бұл білім беру миграциясының қозғаушы күші. Сонымен қатар, ол көбінесе еңбек миграциясына айналады, өйткені жоғары білікті мамандар диплом алғаннан кейін үйге оралуға асығар емес. Орталық Азия елдерінің жастарының шетелде оқуға деген қызығушылығының артуы ұлттық білім беру жүйесіндегі проблемаларға көп жағдайда жауап береді».

Бұл мінез-құлық мотиві әсіресе қазақстандық жастарға тән. Мысалы, «Сіздер үшін өмірде не маңызды?» - деген сұраққа жауап бере отырып, Орталық Азияның басқа мемлекеттерінің жастары «отбасы, туыстық байланыстарды» бірінші орынға қояды. Бірақ олардың қазақстандық құрдастары өздері үшін ең маңыздысын «кәсіби сәйкестік пен өзін-өзі тану, мансаптық өсу, жаңа білім мен дағдыларды алу мүмкіндігі» - деп атады. Бір сөзбен айтқанда, сапалы білім алмай қол жеткізе алмайтынның бәрі – ең алдымен жоғары және кәсіби.

Сонымен қатар көптеген отандастарымыз «барлық деңгейдегі білім саласындағы жағдайдың айтарлықтай нашарлауын», қазақстандық ЖОО-да сыбайлас жемқорлықтың таралуын атап өтті. Міне, әдеттегі жауаптардың бірі: «Мен Ресейде оқуға шешім қабылдадым. Бұл жақынырақ және арзан. Мұнда [Қазақстанда] жұріп-тұру қымбатырақ, білім де екі есе қымбат. Мұнда [студенттер] оқу ақысын төлейді, бірақ сабаққа бармайды, ол жақта мұндай нәрсе жоқ. Ол жақта 5 жыл ішінде топтан тек бір қорап шоколад қана сұрады».

Қорытынды айқын: қазіргі жағдай мектеп жүйесінен де нашар, отандық жоғары оқу орындарында жағдайды тез арада реттеуге кірісетін уақыт келді. Тек гранттар санын көбейту арқылы ғана білім алушылардың эмиграциясы мәселесі шешілмейді.