Солтүстік Арал теңізі (САТ), оны сондай-ақ Кіші Арал деп те атайды, бір деңгейлі ме, әлде екі деңгейліболуы тиіс пе? Осы тақырыпқа арналған кезекті (нешінші екенін айту қиын) пікірталас жақында Қызылордада ұзақ жылдар бойы Қазақ КСР Мелиорация және су шаруашылығы министрі, қазіргі сенатор, сала мамандары, экологтар және қоғам өкілдерінің қатысуымен өтті.

Осы уақытқа дейін ештеңе өзгерген жоқ...

...2005 жылы Сырдария өзенінің арнасын реттеу және Арал теңізінің солтүстік бөлігін сақтау жобасы (РРССАМ)аясында Көкарал бөгетінің құрылысы аяқталды. Оны жүзеге асыру үшін Дүниежүзілік банк 86 миллион доллар бөлген. Бөгет Арал теңізінің солтүстік бөлігін негізгі су айдынынан, іс жүзінде құрғауға ұшыраған акваториясынанқоршап алып, САТ-қа судың жиналуына жол берді. Қысқа мерзім ішінде су қоймасының деңгейі 42 метрге (Балтық биіктігі жүйесі бойынша) жобалық белгіге дейін көтерілді немесе алдыңғы деңгейден 4 метрге жоғары болды, су көлемі 15-тен 27 миллиард текше метрге дейін өсті, ал тұздылығы қайтадан балық аулау мүмкін болатын деңгейге дейін төмендеді.

Осы сәттіліктен кейін РРССАМ жобасының екінші кезеңін іске асыруға дайындық басталды. Оның негізгі компоненттерінің бірі ретінде Солтүстік Арал теңізінің акваториясын одан әрі кеңейту (сәйкесінше су көлемінің ұлғаюы) және балық аулау әлеуетін арттыру қарастырылды. Сонымен бірге бұл мәселені шешудің екі нұсқасы ұсынылды.

Біріншісі –Көкарал бөгетін қазірдің өзінде қол жеткізілген 42 метрлік деңгейден, айталық, 48-ге дейін өсіру. Бұл жағдайда САТ акваториясының аумағын шамамен бір жарым есеге, ал су массасының көлемін екі есеге жуық, яғни 51,2 миллиард текше метрге дейін ұлғайтуға болады. Демек, су қоймасындағы балық қоры да екі есеге – жыл сайын 35-40 мың тоннаға дейін өсуі керек. Бір деңгейлі схеманы іске асырған жағдайда CAM параметрлерінің өзгеруі жөнінде төмендегі кестеден білуге ​​болады.

Екінші нұсқа – бұрын Арал қаласына іргелес жатқан Сарышығанақ шығанағында (қазір құрғап кеткен) су жинау. Ол үшін оған дейін Сырдариядан канал қазып, шығанақ пен Солтүстік Арал теңізінің қалған бөлігі арасында 10 шақырымдық бөгет салу керек. Сарышығанақты 50 метрге дейін толтырғаннан кейін, өзеннің бір бөлігі ондағы қажетті су деңгейін ұстап тұрады, ал қалғаны оңтүстікке қарай қолданыстағы су қоймасына өтетін болады. Басқаша айтқанда, CAM ол жағдайда екі деңгейлі болады. Басқа нәрселермен қатар, бұл нұсқаны жүзеге асыру Арал қаласының пирсіне дейін жүзетін канал салуды көздейді.

Сол кездің өзінде, 2000 жылдардың ортасында, қай схема тиімді болатындығы жөнінде қызу пікірталастар басталды. Әртүрлі «дөңгелек үстелдер», қоғамдық тыңдаулар өткізілді, қарсыластар бір-бірімен мамандандырылған және бұқаралық басылымдардың беттерінде де бұл мәселені талқылады. Мемлекеттік органдарға, «шешім қабылдаушыларға» осы немесе басқа нұсқаны қолдайтын дәлелдер келтірілген хаттар мен өтініштерге тіпті сан жетпес. Алайда, ортақ пікірге әлі қол жеткізілген жоқ. Жақында Қызылорда облысының бұрынғы сенаторы Қожахмет Баймаханов өзінің Facebook-тегі парақшасында дауласушыларға: сіздер он жарым жылдан бері нәтижесіз пікірталастар жүргізіп келесіздер, ал мәселе әлі де орнынан қозғалмады – депті.

Пайдасы мен зияны

Екі деңгейлі схема, айталық, неғұрлым тиімді болып көрінеді. Өйткені, бұл нұсқа суды бүгінгі күні 33 мың адам тұратын Арал қаласына мүмкіндігінше жақындатуға, кішігірім болса да кемелерді пайдаланып, кеме қатынасын қалпына келтіруге мүмкіндік береді. Осы схеманы қолдаушылардың пікірінше, мұның бәрі әлеуметтік-психологиялық тұрғыдан да, туристерді, оның ішінде шетелдіктерді тарту тұрғысынан өте маңызды: ол вокзалда пойыздан түскенде, әлемдік баспасөздерде көп жазылған, «Пинк Флойд» тобы сияқты көрнекті рок-музыканттар өз бейнеклиптерін түсірген Арал теңізінің суы жақын жерде толқып жатады.

Қарсыластар өз дәлелдерінкелтіреді. Иә, су облыс орталығына жақындайды, бірақ бұрынғы балықшы ауылдарының тұрғындары одан алыс қалады, ал олардың жалпы саны 10 мыңға жуық. Егер бір деңгейлі схеманы жүзеге асыратын болса, олар балық аулауға қайта оралуға мүмкіндік алады. Сонымен қатар, «50» белгісіне жеткенде, Сарышығанақта шамамен тек 5 миллиард текше метр су жиналуы мүмкін, ол үшін екі жыл жеткілікті, содан кейін су көп болған жылдары өзен ағынының барлығы дерлік Көкарал бөгеті арқылы өтіп (ақыры оның биіктігі сол күйінде қалады)Үлкен теңіз жаққа қарай қайтымсыз кетеді. Оның үстіне қосымша тағы бір қарсы аргумент: тіпті Арал теңізі терең болған кезінде де Сарышығанақ шығанағында балық аулаудың маңызы болмаған: 1960 жылдардың басында біз, балалар, балық аулауға тырысатынбыз, бірақ кіші-гірім және жеуге жарамсыз балықтардан басқа ешнәрсе қармаққа түспейтінін мен есімде жақсы сақтадым. Яғни, балық аулау тұрғысынан екі деңгейлі нұсқа іс жүзінде ешқандай әсер бермейді.

Мамандардың есептеулерінің көмегімен бірінші немесе екінші нұсқаны іске асыру жағдайында және осы жобалардың әрқайсысын жүзеге асыруға шамамен бірдей қаржылық шығындарменСАТ-ң болашақ параметрлерін бағалауға болады. Олардан шығатыны, бір деңгейлі схема идеалды сценарий бойынша екі деңгейліге қарағанда едәуір көбірек су жинауға мүмкіндік береді (сәйкесінше 51,2 және 31,8 миллиард текше метр) және балық қорының көлемі бойынша екі есе артықшылық береді:

Ескерту: екі деңгейлі нұсқада Сарышығанақтағы су белгісі 50 метр, CAM негізгі бөлігінде 42 метр (дәл қазіргідей)

Су мәселесі – ең басты

«Идеалды сценарий» деген шартмүлдем кездейсоқ емес. Өйткені, бүгінде Сырдария атырауына алдағы уақытта қанша су келетінін ешкім білмейді. Бұл жыл сайынғы сумен қамтамасыз ету дәрежесіне, өзеннің жоғарғы және орта ағысында орналасқан мемлекеттердің жағдайына, бүкіл Сырдария бассейніндегі ауылшаруашылық құрылымына (негізгі су тұтынушы) және суару жүйелерінің тиімділігіне және басқа да көптеген факторларға байланысты.

Осыдан он жыл бұрынғы «Казгипроводхоз» институтының есептеулері бойынша САТ-ті 48 метрге дейін толтыру (бір деңгейлі нұсқа) 20 жыл ішінде мүмкін болады. Бұл орташа және орта мөлшерлі болжам. Ең қолайлы сценарийде ол кем дегенде 15 жыл уақыт алуы мүмкін. Оның үстіне, сол кезден бері жағдай CAТ үшін қолайсыз жаққа қарай өзгерді. Сырдария бойында жаңа су қоймалары пайда болды, оның ішінде атышулы Сардоба да бар, өзбектер атом электр станциясын (ол да өзен ағысының бір бөлігін алатын болады) салуға ниеттенуде. Қазақстанда жаңа және тез дамып келе жатқан Түркістан облысы құрылды, онда да су ресурстарына сұраныс өсетін болады... Сондықтан САТ жоспарланған белгігедейін толуынажәне ондағы тиісті көлемдердің сақталуына бүгінгі күні ешкім кепіл бола алмайды.

Осыған байланысты суды анағұрлым азырақ қажет ететін екі деңгейлі схема қолайлы сияқты болып көрінеді. Бірақ, екінші жағынан, оны жүзеге асырған жағдайда шығындар едәуір көп болады. Өйткені, Сарышығанақ шығанағы қайта жаңарғаннан кейін 0,8 мың шаршы шақырым лайықты акваторияға ие болғанмен өте таяз болады. Тиісінше, су қатты ысыуы сөзсіз (бұл бөліктерде жаз өте ыстықжәне ұзаққа созылады), ол қарқынды және үлкен аумақтан буланып кетеді. САТ-ң негізгі бөлігі орта есеппен бес есеге жуық тереңірек болғандықтан, онда су әлдеқайда суық, сондықтан булану коэффициенті әлдеқайда төмен. Айтпақшы, балықтар да,жылы суға қарағанда,мұндай судаөздерін әлдеқайда жақсы сезінеді. Ал бір деңгейлі нұсқа жүзеге асырылатын болса, CAТ тағыда алты метрге, немесе бір жарым еседен аса тереңдей түседі.

Сонымен қатар, екі деңгейлі схемадағы нұсқада салуға тура келетін жаңа каналдардағы булану мен сүзгілеу кезінде орын алатын су шығынында (Сырдариядан Сарышағанға дейін жеткізілімде және Аралға дейін кеме қатынасында) ескермеуге болмайды. Мысалы, тек соңғысының ұзындығы 25 километрді, ал түбі бойынша ені 100 метрді құрайды.

Сондай-ақ, жоғарыда аталған ықтимал шығындарды еске түсірейік: көп сулы жылдары және Сырдарияның жоғарғы ағысынан маусымдық ағынды судың қазіргі уақыттағы максималды белгісі – 42 метр САТ-е «сыймайтын» судың едәуір бөлігі Кокарал бөгеті арқылы Үлкен теңіз жаққа қарай қайтымсыз кетеді.

Таңдаужасау уақыты келді

Қалай да болмасын, екі нұсқаны да егжей-тегжейлі пысықтап, оларға барлық компоненттер – экономикалық, әлеуметтік (жұмыспен қамту, демография, өмір сүру сапасы және т.б.), су, табиғи-климаттық көрініс табатын құзыретті техникалық-экономикалық негіздемелер (ТЭН) дайындау қажет. Сондай-ақ, бірінші және екінші схемалардың нақты режимде қалай жұмыс істейтіндігі туралы визуалды модель-үлгілерді және өте ауқымды үлгілерді құру өте қажет. Бұл жағдайда барлық мүдделі тараптар, қоғам олардың артықшылықтары мен кемшіліктерін өз көздерімен көріп, салыстыруға мүмкіндік алады.

Әрине, екі нұсқаның бірін таңдағанда, ең алдымен, алдағы уақытта атырауғасудыңқандай көлемдері келетіндігін есепке алу керек, ол үшін Сырдария бассейнінің басқа елдерімен оны біздің аумаққа жіберудің кепілдендірілген көлемдері туралы ұзақ мерзімді келісімшарт жасау қажет. Егер бұл мәселеде толық айқындық болса, онда екі схеманың арасында соңғы таңдау жасауға болады – өйткені, жоғарыда айтылғандай, олардың су ресурстарымен қамтамасыз етілуімүлдем ерекше.

Дүниежүзілік банк, оның Қазақстандағы өкілі хабарлағандай, ТЭН әзірлеуге, оның үстіне грант түрінде 1,5 миллион доллар бөлуге дайын. Ал бұл мүмкіндікті жіберіп алуға болмайды. Құрылыстың өзі «нөлдік» жылдары 82 миллион долларға бағаланған. Қазір бұл шамамен 35 миллиард теңгені құрайды, бірақ инфляцияға сай түзету жасау керек болар. Егер Дүниежүзілік банк осы жобаны қаржыландыруға келіссе, онда оның несиесі (енді қайтарымды негізде) жалпы шығынның 30-40 процентін құрайды, ал қалғаны республикалық бюджеттен бөлінуі керек. Сонымен қатар, нысандар пайдалануға берілгеннен кейін бөгетті күтіп ұстауға (немесе екі бөгетті, егер олар қоршап, Сарышығанақты толтыруға шешім қабылдаса), тереңдету жұмыстары үшін және т.б.жылдық пайдалану шығындары күтіледі.

Бірақ қандай да бір себептермен олар кенеттен САТ кеңейту жобасына нүкте қойса да, кем дегенде, қолданыстағы су қоймасының жұмыс режимін жақсарту бойынша бірқатар шаралар қабылдау қажет. Мысалы, бүгінде Сырдариядан балық пен таза су оған Көкарал бөгетіне өте жақын, яғни САТ-ң ең оңтүстік шекарасына енеді. Нәтижесінде тұздылық деңгейі бүкіл акватория бойынша айтарлықтай біркелкі емес. Мысалы, егер су қоймасының ортасында ол 10-12% болса, солтүстігінде, Бутаков шығанағында 24-27% құрайды, бұл соңғысындағы балық қорына кері әсер етеді. Ірі су шығарылымдар кезінде өзен суы тікелей (бөгет арқылы) Үлкен теңізге кетеді. Сондықтан, мамандардың пікірі бойынша, Сырдарияның арнасын ағын су солтүстікке қарай жүретін етіп түзеген жөн, содан кейін таза су акваторияға біркелкі бөлінетін болады.

Алайда Арал өңіріндегі су ресурстарын пайдалану, олардың саны мен сапасын басқаруға байланысты проблемалар, мемлекетаралық су бөлу мәселелері жеке және үлкен тақырып болып табылады. Бұл туралы біз келесі жолы егжей-тегжейлі айтатын боламыз...