Адамның көзқарастары мен нанымдарының біртіндеп эволюциясы болса, бұл қалыпты және түсінікті жағдай. Бірақ ол саяси жағдайдың өзгеруіне байланысты 180 градусқа бұрылып, соңғы кездері өзінің айтып жүрген нәрсеге мүлдем қарама-қайшы уағыз айта бастағанда, ойға «принципсіз», «хамелеон», «флюгер» деген сөздер келеді. Бүгінде Қазақстанда қоғам қайраткерлерінің арасында, өз-өзін халық тілегін білдірушісі ретінде көрсете отырып, осы арқылы танымалдылық пен саяси дивидендтер алуға тырысатындардың ішінде ондайлар өте көп.

Мақтаудан кінәлауға ауысу – қысқа мөлшердегі арақашықтық

Мысалы, әлеуметтік желілерде белгілі блогер Ғалым Байтүк (ол жерде оның айтарлықтай көптеген «ізбасарлары» бар) «ортақ мүдделермен топтасқан Елбасы тобы» деген тіркесті белсенді қолдануда, сол арқылы бұрынғы билік режимін де, оның негізгі режимін де, оның фигурасын да үзілді-кесілді жоққа шығарып отыр. Ал жақын уақытта ғана ол сол кездегі ел президентін мақтап, тіпті оның өкілеттігін 2022 жылға дейін ұзартуға шақырғандардың басы-қасында болды ғой. Мінеки цитата:

«Қазақстандық блогерлер альянсы бүкілхалықтық референдум өткізу туралы бастама көтерді... «Қазақстан президенті өкілеттігінің мерзімін 2022 жылға дейін ұзарту туралы ҚР Конституциясына өзгерістер енгізу туралы Референдум, - деп нақтылады Tengrinews тілшісіне берген түсініктемеде альянс басшысы Ғалым Байтук. - Нұрсұлтан Назарбаев Қазақстанның егемендігі мен болашағының кепілі болып табылады, сондықтан алғашқы қазақ мемлекетінің құрылғанына 550 жыл толғанда 2022 жылға дейін Ұлт Көшбасшысына сенім мандаты туралы бүкілхалықтық референдум – Қазақстан халқының құрылтайын өткізудің символдық мәні болар еді».  

Ал осыдан төрт жыл бұрын Байтүк кезінде өзі ұйымдастырған «Халықтың сүйіктісі» сыйлығын Елбасына беруді ұсынған болатын. Ол тіпті тұңғыш президентке әдейі арналған «Дана күш» жаңа номинациясын ойлап тапты. Мемлекет басшысы, әрине, салтанатты рәсімдеуге мән бермеді (оған ол тым ұсақ), бірақ Байтүк бақытты болғаны соншалық, тіпті жарқырап кетті – бұл сәт Интернетте сақталып қалған фотосуреттерге түсірілді. Шындығын айтсақ, қазір ол ондай ештеңе болмағандай кейіп көрсете отырып, елдің бұрынғы басшысына деген әділ ашуға толы екенін бейнелеп жүр.

Қоғамдық жұмыста өте белсенді және теледидарда заң ғылымдарының докторы, БАҚ-та Еуропалық құқық және адам құқықтары сарапшылық институтының директоры деп аталатын Марат Бәшімов те жиі жарқырайды. Осыдан небары екі жыл ғана бұрын, 2020 жылы ол сол кезде қызметінен кетіп қалған тұңғыш президенттің алдында: «Нұрсұлтан Назарбаев жалпы әлемдік ауқымда танылған әлемдік көшбасшылардың қатарына жатады», «барлық халықаралық қатынастар мамандары біздің мемлекетіміздің дамуын еліміздің тұңғыш президенті рөлімен салыстырады», «1995 жылы оның басшылығымен қабылданған Конституция тұрақтылық пен өркендеу саясатын іске асыру негізіне айналды».  

Ал енді KunDialog.kz интернет-платформасында сөйлеген сөзінде Бәшімов 1995 жылдың өзінде-ақ авторитаризмнің негізі қаланғанын, ал Конституцияға содан кейін де енгізілген өзгерістер оны бұрынғыдан да күшейткенін айтты. Бұл, оның айтуынша, олигархияның жазасыз баюына мүмкіндік берді. «Қазір баршаға мәлім болғандай, Отбасы, тұңғыш трезиденттің төңірегіндегілер байып жүрген... Оның үстіне Конституцияға «Елбасы» деген конституциялық емес термин енгізген. Бұл не нәрсеге әкелгенін біз қаңтарда көрдік».

Сонда біз Башимовтың қайсысына сенуіміз керек – екі жыл бұрынғы нұсқасына  ме, әлде бүгінгісіне ме? Ал 1995 жылғы Конституция сонымен қандай нәрселерге сеп болды – тұрақтылық пен өркендеуге негіз болды ма, әлде авторитарлық режим орнатуына, олигархия тарапынан елдің тоналуына ма? Соның салдарынан Қазақстан мемлекеттілігінің өзіне тұнып тұрған қауіп астында қалған қаңтар трагедиясына айналды. Мұнда қандай етістік дәл келеді - «көзі ашылды» деген етістік пе әлде «тез арада өз пікірін ауыстырды» деген етістік пе? Бұрын бұл заң ғылымдарының докторы шын мәнінде не ойлайтынын айтуға қорықты дейік. Ондай жағдайда ол тұңғыш президентке жауған мақтаулардың хорына өзінің дауысын қоспай-ақ үнсіз қалуы мүмкін еді ғой – өйткені оны ешкім ондайға мәжбүрлеген жоқ.

Бірақ Бәшімовке, Байтүкке және олар сияқты басқаларға (ал ондайлар қазір көп) «үнсіздік – алтын» ережесі қолданылмайды. Өйткені, олар өз ұстанымдарын, мінез-құлқын түбегейлі өзгерте отырып, жағдайларға бейімделу үшін, әрқашан ағын жолында болулары қажет, осылайша оның кез келген ағынымен бір бағытта немесе басқада олар өздері түсінетіндей «негізгі ағымнан» шығып қалмаулары керек. Ал ең бастысы – билік ауысқан сайын жоғары қызметтің қожасы атанатындардың назарынан айырылып қалмаулары қажет.

Кеше – интернационалистер, бүгін – ұлтшылдар

Көптеген парламентшілер де лезде «өз пікірлерін өзгертті», ол жөнінде біздің басылым ақпан айындағы «Лезде өзгергендер: депутаттар өздерін басқаша көрсетіп, жап-жаңа сияқты бола қалады ма?» деген мақаласында жазған болатын. Онда басқалардың қатарында Азат Перуашев те аталды. Алайда, бұл саясаткердің мінез-құлқы мен риторикасындағы метаморфозалар, оның ары-бері ауытқуы ешкімді таң қалдырмайды. 2008 жылы ол басқарған Азаматтық партия «Отанның» (болашақ «Нұр Отан», ал қазір «Аманат») құрамына кіргенін және осыдан үш жыл өткен соң Перуашев бұрын оппозициялық болып, бірақ қазір билікке мүлдем бейілді «Ақ жол» партиясының басшысы болғанын ешкім ұмытқан жоқ. Мұндай «орын ауыстыруға бейілділік» қандай да бір идеологиялық ізденіспен түсіндірілмегені анық.

Айтпақшы, идеологияға бейілділікке келетін болсақ. Перуашевтың өмірбаянына қарайтын болсақ, оның бірінші жұмыс орны Қазақстан Компартиясы Панфилов аудандық комитеті болды, сол жерге ол 23 жасында инструктор ретінде қабылданады. Бұл КСРО тарихының соңғы жылы – 1991 жыл еді. Сол кезде Кеңес Одағының Коммунистік партиясы (КОКП) қоғам алдында өзінің беделін әбден түсірген болатын, әсіресе 1989 жылы өткен халық депутаттарының бірінші съезінен кейін оның қатарынан жаппай шығу басталды, Одақтың көптеген «шет жақтағы» республикаларында ұлттық сананың өсуі байқала бастады. Бірақ мансаптық өсуді аңсағандар үшін партия органдары бұрынғыдай билікті бейнелейтіндіктен тартымдылығын сақтап қалды. Жас жігіт КОКП қатарына өтіп, райкомның жауапты қызметкері атануы да сондықтан болса керек.

Ал бүгінде ол өзі басқаратын «Ақ жол» партиясымен бірге өздерін «Алаш» партиясының мұрагерлеріміз деп жариялайды (бұл «ақжолшылдардың» саяси бағдарламасынан туындайды). «Алаш» партиясы 1917-1920 жылдары жасаған және Перуашев көп уақыт өткеннен соң ғана, тура оның құлдырауының алдында ғана қосылған партияның идеялық оппоненті болған. Бұл ретте «Ақ жол» бұрынғы интернационалистік коммунистік партияның мүшесінің басшылығымен соңғы кезде ұлтшылдыққа қарай бұрылып жатқаны барған сайын айқын көріне бастады. Ал бізде бұл әдеттегі нәрсе сияқты болып есептеледі.

Дәл сол кезде, 1990-91 жылдары, Әміржан Қосанов Фрунзе аудандық комсомол комитетін, ал одан кейін Қазақстан комсомолы Орталық Комитетінің саясат бөлімін басқарды. Бірақ көп жылдар өткен соң ол Қазақстан Республикасы президенттігіне кандидат болып сайланған кезде өзінің сайлауалды бағдарламасына «қоғамдық сананы толық декоммунизациялау және десоветизациялау» деген тармақты енгізді. Бұл дүниетанымның эволюциясы ма (айтпақшы, Қосанов Лениншіл коммунистік жастар одағының республикалық бас органына жоғары саяси қызметке саналы жасында келді – ол кезде ол 27 жаста болған) әлде тағы да әрқашан «трендте» болуға ұмтылу ма?

Тура сол 1991 жылы, ол кезде Қызылорда облыстық партия комитетінің үгіт-насихат бөлімін басқарып отырған Әбдіжәлел Бәкіров «Буржуазиялық ұлтшылдықты жеңу – қоғамдағы саяси мәселелерді шешудің маңызды факторы» деген тақырыпта кандидаттық диссертация қорғап, ғылым кандидаты атанды. КСРО-дағы ұлттық мәселе (Қазақстан мысалында)». Одан кейін облыстық телевидениені басқарып, он жылдай парламентте отырды. Ал осыдан бір жарым жыл бұрын, қазір саяси ғылымдардың докторы Бәкіров «Мұстафа Шоқай: өмірі мен шығармашылығы» атты кітабының тұсаукесерін жасады. Сонымен қатар, ол өзінің қарт жасына қарамастан, сол «буржуазиялық ұлтшылдықтың» (кеңестік тарихнама және кеңестік идеология бойынша) негізгі өкілдерінің бірі Шоқай идеяларын белсенді түрде насихаттайды, оған қарсы сәтті күресті ол бұрын ұлттық мәселені шешуде «маңызды фактор» деп атаған болатын».

Мінеки, өткен жылғы сөйлеген сөзінен үзінді: «Бүгінде біз ұлттық мәселеге аз көңіл бөліп, ұлттық рухты көтере алмай отырмыз. Ана тілімізден айырылып қалсақ, ұлттық рух туралы қалай айта аламыз. Сондай-ақ, біз Мұстафа Шоқай идеяларын кейінгі ұрпаққа әлі толық жеткізе алмадық».

Ал енді Бәкіровтың қайсы үлгісіне сенуіміз керек – 1990 жылдардың басындағы үлгідегісіне ме, әлде бүгінгі үлгідегісіне ме? – деген сұрақ қойғым келеді. Посткеңестік кезеңде автордың «буржуазиялық ұлтшылдарға» қатысты ойлары мен бағасын өзгерте алатын жаңа деректі дереккөздер қол жетімді болғаны анық. Бірақ адамның 50-ге толғаннан кейін (дәлірек айтқанда, кандидаттық диссертациясын қорғаған жылы ол 50 жасқа толған болатын) 180 градусқа «идеологиялық бетбұрыс» жасағаны белгілі бір күдік тудырады...