Қазақстанда азаматтық белсенділік қызу жүріп жатыр. Бірақ көбінесе дұрыс емес бағытта. Жаңадан соға бастаған азаттық самалы кейбір қандастарымызды неше түрлі сұмдықтарға итермеледі, ал олар соның салдарын ешбір ойламастан, тілдерінің ұшында көптен бері айналып жатқан ойларын дауыстап айта бастады. Олардың пулемет жылдамдығымен түкіріліп жатқан бастамалары «гениалдылығы» жағынан бірінен бірі асып түседі. Көбінесе олар ешқандай мақсатты көздемейді, бірақ тек әдемі сөз үшін немесе өз эгосын еркелету ниетінен айтылады. Бірақ бұл құбылыстың ауқымды болғаны соншалық, біздің қоғам үмітсіз қараңғылық тұңғиығына сырғып бара жатыр деген сезім пайда болады. Бәрі де сол қалжыңдағыдай – «біздің халыққа өзін-өзі қалауы бойынша ұстауға әдептілік ережелері де, Қылмыстық кодекс те кедергі емес».

Шапан киген инквизиторлар

Мысалға әлеуметтік желілерде қызу талқыға түскен соңғы атышулы істердің бірін алайық – бұл Саран қаласынан (Қарағанды ​​облысы) үлкен жастағы азамат түн жамылып танкі бар ескерткішке жасырын түрде барып, бүлік онда Z әрпін жазған. Одан кейін не нәрсе болғанын, ойымша, түсіндірудің қажеті жоқ болар: оны «аяқтарымен тепкілеп», үш рет «крестке шегелеп тастады». Құдайға шүкір, тек ауызша ғана. Алайда, отандық тәртіп сақшылары қолданып жүрген әкімшілік жазаларды негізсіз жұмсақ деп есептеп, мемлекетті идеологиялық тұрғыдан жауапсыз азаматтарға нақты физикалық шараларды қолдануға шындап шақырған адамдар да аз емес.

Ресейліктердің Украинамен әскери қақтығыстарында белсенді пайдаланып жүрген бұл әріпті біздің заңнама да, халықаралық заңнамалар да принципті түрде ештеңенің символы ретінде мойындаған жоқ. Оның үстіне ол әріптің экстремизм, сепаратизм және басқа да «измдер» сияқты ұғымдарға ешқандай қатысы жоқ. Алайда, біздің отандық инквизиторлар Z әрпіне жанашырлық танытқан қазақстандықтарды немесе азаматтықтан айыруды, немесе сатқындық жасады деп соттауды талап етеді. Әрине, кейіннен елден депортациялаумен қоса. Және бұл ұсынылған жазалаулардың ең зиянсыздары.

Дауыстап айтылған жазалау әдістерінің ішінде мүлдем экзотикалық түрлері де бар. Мәселен, бір топ жолдастар Саран қаласының тұрғыны сияқты «бұзықтардың» «сепаратистік» ішкі жан-дүниесі кімге де болса айқын көрініп тұруы үшін қыздырылған темірмен таңбалау керектігін (оның үстіне, сөздің тура мағынасында – атышулы Z әрпін маңдайларына күйдіріп басу арқылы) алға тартты. Ал егер кейбіреулері өз ойларын ең болмағанда сол Қылмыстық кодекстің Прокруст төсегіне сыйғызуға тырысқан болса (сыртынан қарағанда бұл үкіні созғылап глобусқа кигізгісі келетіндей әсер қалдырды), онда басқалары басқалары қосымша зерттеулермен өздерін әуре-сарсаңға салғысы келмеді: тек уақыт беріңіздер, ал қалғаны өзінен өзі реттеледі дегендей. Мұнда таза психиатрия немесе банальды троллинг бар. Алайда, мәселе түсініктемелерге қарағанда, бізде мәселелерді шешудің осындай түбегейлі нұсқаларын қолдаушылар өте аз және бұл онша көп көрінбесе де, бірақ сонда да бұл симптом болып табылатынында.

Дегенмен, бұл жерде таңғаларлық ештеңе жоқ – төменнен келіп жатқан көптеген бастамаларымыз баяғыда қарабайыр қанқұйлылықтарға толы. Кейбір «халық жаршыларының» әрбір қазақ отбасына басқыншылыққа (кімнің басқыншылығына екенін өздеріңіз білесіздер) тойтарыс беру үшін халық жасақтарының немесе партизан отрядтарының қатарына  қосылуы үшін аңшылық мылтық сатып алуды ұсынған үндеуін еске түсірсек те жеткілікті. Ал мұндай үндеу бүгінгі геосаяси катаклизмдерден әлдеқайда бұрын жасалған болатын.

Кейде біздің отандастарымыздың азаматтық белсенділігін тек «іздеп табу» және «жазалау» деп сипаттауға болатын өмірлік циклдің екі кезеңімен ғана шектеледі деген сезім пайда болады. Бәлкім, сондықтан біреулер әлсін-әлсін «жазалау қылыштарын» сілкіп жүрсе, басқалары дәміл-дәміл «кек алу жебелерін» атқылатып отыратын шығар? Үшінші тәсіл берілмейтін сияқты – біреудің «қан шығармайынша» (тіпті жай ғана өнер үшін болсын), біз тынышталмаймыз.

«Өнер» тек таңдаулы адамдар үшін бе?

Айтпақшы, «өнерге» келетін болсақ. Күні кеше ғана ALASH интернет-ресурсында мәжіліс депутаты Мәди Ахметовті әскери қызметке аттандыруды талап еткен петиция пайда болды. Оның авторы кенеттен оянып, еліміздің тұңғыш президентіне деген «жалынды махаббатымен» танымал болған парламентарийдің Отан алдындағы борышын өтеуге әлі үлгермегенін еш себепсіз есіне алды. Әскерге шақыру жасы оны қазірдің өзінде қатты қысып тұрғаны соншалықты болғандықтан, қорғаныс министріне «борышкерге» төлемдерді төлеуге көмектесу туралы өтінішпен жүгінетін кез келді.

Мұндай талап қоюдың ақылға сәйкестігін бағалау үшін депутатта оны әскери қызмет өткеру міндетінен босатуы ықтимал медициналық диагноздың болуы немесе болмауы жөнінде ақпарат болуы қажет. Сонымен қатар, Ахметовтың армия болашағына бөгде бақылаушылардың қызығушылығының артуы себебін де нақты түсіну қажет – сайып келгенде, бізде әскерлік етікті кимеген әскер жасындағы көптеген атақты қазақтар бар. Алайда петицияны қолдаған 1,5 мыңға жуық адам өздеріне мұндай сауалдарды қоймаған сияқты көрінеді. Онда неліктен олар үшін депітатты әскерге аттандыру соншалықты маңызды? «Біз мұны істедік» деген сезімсіз олар жақсы ұйықтап, дәмді тамақтана алмайды ма?

Және, өкінішке орай, осыған ұқсас жағдайлар аз емес. Есімде сақталып қалғандай, осыдан біраз уақыт бұрын сыбайлас жемқорлыққа қарсы белсенділердің блогына опасыздықпен елге оралмай қойған «болашақшылдарды» соттауды бастау туралы ұсыныс келіп түскен болатын. Қазақстанда ресейлік БАҚ-ты таратуға және «Келинка Сабина» фильмдерін көрсетуге тыйым салуды талап еткен петициялар да «жазалау» сериясынан. Аргументтер ойдан шығарылғаны анық, бірақ бұл қаншалықты әсерлі «күрес»!  

Халықтан шыққан бастамалар тіпті тікелей біреулерді ренжітуді немесе біреулермен қарым-қатынас жасау мақсатын көздемесе де, олар онша анық көрсетілмесе де, қасиетті ашу және әділ жазалау аясында қандай да бір түрде бар. Бір кездері алматылықтардың ашуын келтірген феминистердің қала тұрғындарын етеккір циклінің стигмасынан күштеп арылту әрекеті дәл осы жайлы болған еді. Олардың Арбатта, құдай кешірсін, қанды төсемдермен жүгіріп жүргендері және солардың фонында фотосессиялар ұйымдастырғаны естеріңізде ме? Осылайша олар біреулерді өз кемсінулерінен босатып алды ма, әлде біреулерді болып жатқанның бәрін қоғамдық ортада талқылауға болатын мәселе ретінде қабылдауға итермеледі ме? Негативтіліктің құлдыраған толқынын ескеретін болсақ, екіталай.

Немесе біздің шенеуніктерді «америкалардан» және «еуропалардан» әкелінген әріптестерімен алмастыру туралы әлденеше рет айтылған ұсыныстарды алайық. Олардың авторлары нені қалайды? Қазірдің өзінде отандық менеджмент жүйесіне көптеген шетелдіктер әртүрлі деңгейдегі менеджерлердің кеңесшілері мен сарапшыларды, сондай-ақ квазимемлекеттік сектордағы басқарушы директорлар ретінде тартылған. Ал сонда не: егер олар одан да көп болса, біз өзімізді жақсы сезінетін боламыз ба? Қалай және не нәрселерде? Гастрольге келетіндер, әрине, бізге түбегейлі бетбұрыс жасауға көмектесе алады, бірақ ол тек бііздің егемендігімізді жоғалтуға бағытталған, мұны әлемнің көптеген елдерінің тәжірибесі айқын көрсетіп отыр. Осындай бастамалардың авторлары дәл осыны қалайды ма? Бұл екіталай. Сірә, олар бұл идеяның түкке тұрғысыз екенін түсіне отырып, қазақстандық басқарушылардың бетіне түкіріп жіберуге тырысады. Демек, тағы да – жазалау.

Бұл сөз бүгінде қоғамдық пікірталастағы негізгі сөз болып табылады. Әлбетте, «дұшпандық құйындар» азаматтық белсенділік идеясын тұңғиыққа итермелеп жатыр. Жауларға қарсы күрес – олар нақты болсын, ойдан шығарылған болсын – азаматтық бастамалардың жалпы фонына айналып кетті. Мұнда не айтуға болады? Тек, бәлкім, осы бейберекеттік, бейуақыттылықық және нақты қараңғылық жағдайында мемлекеттің онлайн-петициялар институтын енгізуін кешіктіруі онша жаман емес болып көрінеді деп қана айтуға болады. Біздің мемлекет, тек еститін ғана емес, сонымен қатар ойлайтын мемлекет екені белгілі болды...