Қасым-Жомарт Тоқаев мәжіліске және мәслихаттарға сайлауды 2023 жылдың бірінші жартыжылдығында өткізуді ұсынды. Ал бұл жайт жаңа партиялар құруға ниет білдірген бастамашыл топтар үшін алты айға жуық уақыт қалды дегенді білдіреді. Бірақ жай ғана тіркеу рәсімінен өту жеткіліксіз, оған саяси бұлшықеттерді жинап, электораттың қолдауына ие болу қажет, сонымен қатар қаржылық және ұйымдастырушылық мәселелерді шешу қажет, ал жаңадан келетіндерде олар айтарлықтай көп. Қазіргі шындықта ең болмағанда біреулердің оған қол жеткізу ықтималдығы қандай екен?
Сонау көктемде жиырмаға жуық азда-көпті белсенді қоғамдық қозғалыстар партия құру туралы ниеттерін жариялаған болатын, бірақ жаздың өзінде олардың барлық белсенділігі күрт «тоқтап» қалды, ал жақында ғана, кезектен тыс сайлау өткізілетіні туралы белгілі болғаннан кейін, олар біртіндеп жандана бастады. Тіркелген, бірақ парламентте өкілдігі жоқ партияларға келетін болсақ, олар әлі де анабиоздағы күйінде қалуын жалғастыруда және әдеттегідей сайлау науқанының басталуына бір-екі ай қалғанда қозғала бастаулары ықтимал.
Егер бүгінде кімде-кім сайлауға дайын болса да, ол тек танымалдылықтың тиісті деңгейіне ие, тұрақты қаржыландырулары және тағы да басқа қажет нәрселері бар парламенттік партиялар. Демек, мәжілістің партиялық құрамы осы жолы да өзгеріссіз қалады деп болжау әбден қисынды. Қалғандарына, тіпті кедей туыстары ретінде болса да, оларға қосылу үшін қосымша күш-жігер салуға тура келеді – елімізде саяси бәсекелестік мақсатында жасалған жағдайларға қарамастан (оның ішінде партияларды тіркеу үшін мүшелерінің ең төменгі сандық шекті жоспарлы түрде 20-мыңан 5-мыңға дейін төмендету), олардың мүмкіндіктері өте аз.
Бір сөзбен айтқанда, жаңа сайлау циклі, қызу сайлау додасының көрінісі жан-жақты жасалатынына қарамастан, ерекше интригаға үміт бермейді, оның нәтижесі болжаулы. Тек сайлау жүйесін ғана емес, Қазақстанның бүкіл саяси жүйесін түбегейлі реформалау жағдайында келесі науқандар электорат үшін өте қызықты болуы ықтимал.
Бірақ қалай да болмағанда, біз жаңа ойыншылардың қайсысы тіркеліп, парламенттік сайлауға қатысуы ықтимал екенін анықтауға тырысамыз. Олардың арасында бұрыннан бар партияларға ең болмағанда қандай да бір күрес түрін ұсынуға қабілетті елеулі саяси күштер бар ма? Олар өз құралдары ретінде қаншалықты адекватты және танымал идеологиялық нұсқауларды қабылдады? Олар адами, қаржылық, ақпараттық ресурстармен қалай қамтамасыз етілген, олардың артында «салмақты» тұлғалар бар ма? Олардың күшті көшбасшылары бар ма? Сөз мамандарға беріледі.
Данил Бектұрғанов, «Азаматтық сараптама» қоғамдық қорының жетекшісі:
«Қалаусыздарды» өткізбеу үшін көптеген сүзгілер бар»
- Жаңа партиялардың пайда болу мәселесі бүгінде бірнеше салыстырмалы түрде тек шағын партиялар және ресми оппозициялық партиялар, үстемдік етуші «президенттік» (бұрынғы «Нұр-Отан», қазіргі «Аманат»), сондай-ақ Қазақстанның саяси ландшафты үшін ең өзекті мәселелердің бірі болуы ықтимал. Олар өз алдына қандай да бір күн тәртібін қоя алмауымен қатар, әдетте мемлекет басшысының әкімшілігі болып табылатын «шешімдер қабылдау орталығынан» туындайтын бастамаларды толығымен қолдайды. Ал мұндай жағдайда қандай да бір идеологиялық әралуандық немесе саяси бәсекелестік туралы ешқандай сөз болуы мүмкін емес екендігі анық.
Бұл жағдайды өзгертуге қатысты ниеттерді тек құптауға болады. Дегенмен, шын мәнінде партиялық құрылыс процестері жаңа сайлауға дейін қалған алты ай мерзімнен әлдеқайда көп уақытты қажет етеді. Саяси партияны ресми тіркеу үшін жүзеге асырылуы қажет барлық іс-шараларды қысқаша мақалада сипаттауды қаламаймын, оның үстіне олар тиісті заңнамада егжей-тегжейлі (тіпті тым егжей-тегжейлі) сипатталған іс-шараларды сипаттауға менің мүмкіндігім де жоқ. Мен бір ғана нәрсені айтайын: тіпті жоспарланған либералды өзгерістерді ескере отырып, «қалаусыздардыі» өткізбеу үшін көптеген сүзгілер бар.
Осындай жағдайда, менің ойымша, қалай да болмасын, саяси партиялардың барынша көп санын тіркеуді қамтамасыз ету және сайлау блоктарын құруға қайта рұқсат беру маңызды. Партиялық құрылыс процесін қалай да болмасын бір нәрселерден бастау керек, өйткені онсыз да 30 жыл жоғалтылды. Ал жаңа партиялардың көпшілігі өмірге жараусыз болып шықса да, онда ешқандай проблема болмайды, өйткені сол кезде табиғи сұрыпталу – қоғамдық даму заңы өз күшіне енеді.
Екінші жағынан, құрылым неғұрлым үлкен және ауыр болса, соғұрлым оның көбірек инерциясы бар – бұл толығымен Әділет министрлігінің тіркеу қызметінің әрекеттеріне қатысты. «Ұстап қалу және өткізбеу» әдеті корпоративтік мәдениетте терең тамыр жайып жіберген, сондықтан бұл жағдай бір сәтте өзгермейді. Мұның көптеген себептері бар, олардың ең бастысы, менің ойымша, шешім қабылдаудағы жауапкершіліктен қорқу дерті. Алайда, бұл бүкіл мемлекеттік басқару секторына ортақ дерт. Сондықтан қазір жаңадан құрылған партиялардың қайсысы мемлекеттік тіркеу жолындағы барлық кедергілерден өтетінін болжау іс жүзінде мүмкін емес.
Менің көзқарасым бойынша, ұйымдастыру мен тіркеудегі айқын проблемалармен қатар, тағы бір, оның үстін ең күрделісі – идеялар дағдарысы бар. Өйткені, кез келген партия үшін негізгі ресурс – идеология, бірақ дәл осы нәрсе олардың басты әлсіз жағы болып табылады. Мен қазіргі кереғар жағдайдың түпкі себебін дәл осы жерден көріп отырмын – адамдарға идеяны емес, елдің әлеуметтік, саяси және экономикалық өмірінің анау немесе басқа үлгісін емес, харизматикалық көшбасшыны таңдау ұсынылады. Бірақ ешқандай харизма идеологиялық бос орынды толтырмайды...
Ал қазір құрылған партиялар ұсынатын бағдарламалардың «тарлығына» және жетілмегендігіне келетін болсақ, менің ойымша, дәл осы тар, жергілікті мәселелер адамдарды біріктіретін басты факторға айналады. Жергілікті проблемаларды, мысалы, экологиялық мәселелерді шешу қажеттілігі уақыт өте келе саяси партияларға айналуы ықтимал бастапқы қоғамдық ұйымдардың құрылуына әкеледі. Немесе, мүмкін, олар оған айналмайды-мысалы, «Көкжайлау» қозғалысы экологиялық партияға айналуына үлкен мүмкіндігі болар еді, бірақ ол көңілсіз қалыптасудың өте қиын кезеңінен өтуі тиіс еді, бірақ оның басшылары бұған ұмтылмады және дайын болмады. Сондықтан құрылып жатқан саяси партиялар өз идеологиясын тар, тіпті жергілікті проблемалар негізінде құрып жатқандары дұрыс әрі перспективалы деп есептеймін. Партия – бұл көшбасшы емес және сатып алынған қолдаушылар емес. Партия дегеніміз – қандай да бір ортақ міндетті шеше отырып, бастапқыда біріккен адамдар. Тек осы жағдайда ол қысқа мерзімді сайлау жобасы емес, ұзақ уақыт бойы нақты саяси ойыншы болады.
Және ақша, әрине. Партияны қаржылай қамтамасыз етіп отыру – өте қымбатқа түсетін нәрсе. Көптеген ірі бизнесмендер үшін бұл өз мүдделерін саяси жолдармен қорғау құралы, сондықтан олар тиісті шығындарды көтеруге дайын. Бiздiң елiмiзде ылғи да белгiлi бiр кәсiпкерлiк топтардың мүддесiн қолдау үшiн «жоғарыдан» құрылған лидерлер түрiндегi партиялар ғана болғаны да мүлдем кездейсоқ емес. Назарбаев дәуірінде, шектен тыс орталықтандыру жағдайында, оларға деген қажеттілік жойылған болатын, сондықтан олардың барлығы «Нұр Отанға» қосылды. Қазір бұл тәжірибеден кетіп қалу мүмкіндігі пайда болды, сондықтан жаңа «көшбасшылық» партияларды құру мәселесі тағы да өзекті бола бастады.
Қорытындылай келе, шын мәнінде қанша жаңа саяси партияның тіркеліп, 2023 жылғы сайлау науқанына қатысуға үлгеретіні онша маңызды емес деп айтуға болады. Одан гөрі маңыздырағы – саяси модернизация үдерісінің алға жылжуы. Әрине, бұл біз қалағандай жылдам жүргізілмейді, оның үстіне «қасақана кедергі жасағысы» келетіндер де жетерлік. Ал жаңа саяси партиялардың жетекшілеріне және мүшелеріне алдағы сайлау циклінде сәттілік тілеймін. Сонымен қатар оларға сайлау науқаны ешқашан аяқталмайтынын – тек мезгіл-мезгіл сайлау өткізіліп отыратынын естеріне сала кеткім келеді.
Уразғали Селтеев, Еуразиялық интеграция институтының директоры:
«Тіпті жаңа партиялар пайда болса да, олардың көпшілігі өлі туылған болады»
- Жақында Қазақстанда жаңа партиялар пайда болатынында ешқандай күмән жоқ. Мәселе басқада: олар тіркелгеннен кейін толыққанды саяси және электоралдық белсенділікті дамыта алатындай дәрежеде күшейе ала ма? Бұл тек екі жағдайда ғана болуы мүмкін. Біріншіден, олардың артында елеулі қаржылық ресурстары бар ықпалды адамдар тұрған жағдайда, өйткені партияны жылжыту және қолдау айтарлықтай шығындарды талап етеді. Екіншіден, егер олар қандай да бір ірі әлеуметтік топтардың қолдауына ие болатын болса, демек олар қайырымдылық немесе мүшелік жарналар түріндегі ерікті қайырымдылықтардың жеткілікті мөлшеріне сенім арттыра алады. Алайда, әзірге жарияланған бастамалардың ешқайсысы тиісті материалдық немесе әлеуметтік базаға ие бола алмады. Біздің азаматтар партияларға үнемі сенімсіздікпен қарайды, сондықтан олармен өздерінің назарымен және аз да болса ақшаларыме бөлісуге ешқандай негіз жоқ деп есептейді.
Сонымен қатар, бүгінде партия құруға ниетті екенін мәлімдеген адамдар негізінен тек виртуалды саяси пікірталас арқылы ғана белгілі қоғам қайраткерлері және блогерлер. Оларда өздерінің танымалдығы жөнінде және қоғамда беделі бар деген елес қалыптасқан. Шындығына келетін болсақ, ескі оппозицияда да, жаңа оппозицияда да кем дегенде бірнеше мың қазақтың басын біріктіріп, басқара алатын көшбасшылар жоқ.
Егер тіпті жаңа партиялар пайда болса да, олар көп жағдайда өлі туылатын болады, өйткені олардың нақты мақсаттары да, мүдделерін қорғайтын нақты анықталған әлеуметтік топтары да жоқ. Ал егер болса да, олар өте аморфты. Осы орайда, тауашалық және кадрлық партиялар деп аталатын партиялардың болашақта шынымен де тиімді әрі мықты болуға мүмкіндіктері бар. Соңғыларына, мысалы, «Аманат» сияқты, мүшелерінің саны көп болуы шарт емес. Бес мың адам да жеткілікті, бірақ олардың әрқайсысы шын мәнінде белсенді позицияны ұстанып, партияның мақсаттарын және міндеттерін үнемі, оның үстіне барлық жерде алға жылжытуға қабілетті нағыз жауынгерлік бөлім ретінде әрекет ететін болса. Мұнда ең бастысы – сан емес, сапасы басты (мүшелік базасы бойынша).
Тауашалық партиялар деп мен адамдар ортақ нақты және жергілікті мәселелерді шешу үшін біріктіретін партиялар жөнінде айтып отырмын. Бұл, мысалы, белгілі бір саладағы жұмысшылардың құқықтарын қорғайтын кейбір кәсіподақтар және бірлестіктер болуы мүмкін. Олардың алдында парламент арқылы Еңбек кодексіне мүгедектік бойынша жәрдемақыны ұлғайту, әлеуметтік пакетті жақсарту, қауіпсіздік ережелерін сақтау тұрғысынан жұмыс берушілерге қойылатын талаптарды арттыру және т.б. өзгертулер енгізу туралы нақты мақсаттар болады.
Менің ойымша, экологиялық партиялардың зор келешегі бар, өйткені судың, ауаның, жердің ластануы проблемалары бүгінгі таңда табиғи түрде саясиландырылған және барлық азаматтарға тікелей қатысты. Оған қоса, билік олар туралы ашық айтып қана қоймай, өнеркәсіптік кәсіпорындарға экологиялық заңнаманы сақтау үшін және қоршаған ортаға келтірілген залалды лайықты өтеу үшін қысым көрсете бастады.
Мен мұндай партияларға деген сұраныстың арта түсетініне сенімдімін, өйткені азаматтардың әлеуметтік те, саяси де талаптары күн сайын күшейіп, уақыт өте келе агрессивті радикалды наразылыққа айналып кету қаупі бар. Әрине, олардың 2023 жылы пайда болатынына сенім артудың қажеті жоқ. Жаңадан келгендер үшін алдағы парламенттік сайлау тәжірибе жинақтауға, өздерінің күшті жақтарын бағалауға, келесі сайлау науқанына толықтай қаруланып келу мақсатында өздерінің жіберілген қателіктері үшін ақы төлеу арқылы бір нәрселерде дағдылар толтыруға жақсы мүмкіндік болмақ. Алайда электораттың шаршауы және қазіргі партияларға көңілі толмау салдарынан, қазақстандық сайлаушылар эксперименталды түрде жаңа ойыншыларға дауыс беруі мүмкін екендігін жоққа шығаруға болмайды.
Оған қоса партиялық саланың дамуына бизнес өкілдері мүдделі болуы тиіс. Біз партияларды қаржыландыру тек мүшелік жарнамен немесе олигархтардың қаражатымен шектеледі деп ойлауға дағдыланып кеткенбіз. Бірақ дұрыс жағынан алғанда, бұл үдеріске шағын және орта бизнес (ШОБ) субъектілері де қосылуы тиіс, әсіресе қазір, қалалық және аудандық деңгейде мәслихаттар тек бір мандатты округтерден сайланатын депутаттардан құрылатыны белгілі болған кезде. Тиісінше, жергілікті кәсіпкерлер өз кандидаттарын, оларға демеушілік көрсете отырып немесе партия филиалына қолдау көрсету арқылы, оңайлықпен алға жылжыта алады. Өз кезегінде сол кандидаттар сол бизнесмендердің мүдделерін қорғайды. Бұл қалыпты тәжірибе, бұл барлық артықшылықтар мен кемшіліктері бар ашық саяси процесс болып табылады.
Бірақ мұның барлығы – болашаққа деген үміт. 2023 жылы, қайталап айтамын, жоғары белсенділік немесе динамика күтудің қажеті жоқ. 20 жылдық тоқыраудан кейін партиялық-саяси алаң енді ғана жандана бастады, сондықтан әзірге ол таң қалдыруға қабілетті емес.
Барлығы соншалықты айқын емес... Мәжіліске сайлау өрісіндегі күштердің орналасуы қандай болады?
