Үнемі БАҚ пен әлеуметтік желілерде «біз, қазақтар, кеңестік дәуірде және осы күнге дейін шетте қалып жүрміз» деген тақырыптар жиі талқыланады. Бір осындай басылым Facebook-да пайда болды. Авторы Ғалым Байтук, Қазақстандағы блогерлер альянсының президенті, FB-та көптеген ізбасарлары бар. Сонымен қатар ол және оның әріптестері қоғамдық пікір басшылары деп аталғанына қарсылық білдірмейді. Оның үстіне «Рационалды сегрегация KZ» деген тықырыпта жазылған басылымды елеусіз қалдыруға болмас.
Футбол мен хоккейдегі қазақтар
Байтук өзінің «ойларын» қазақстандық спорт түрлерінен мысалға келтіреді. Мен өзім жанкүйер ретінде де, журналист ретінде де спортқа жақын болғандықтан, оның сөздеріне көңіл аудардым.
Автор былай деп жазады: «Өкінішке орай, тәуелсіз Қазақстанда қазақтарды кемсіту жиі кездеседі. Тек славян ұлттарды жұмысқа жалдау туралы хабарландырулар жөнінде көп айтылған. Бірақ қазақтарға спорт түрлерінде қысым жасау мәселесі өте айқын. Хоккей, футбол, биатлон және спорттың басқа түрлеріне көптеген талантты қазақстандық спортшыларға жол жабық».
Бірдеңені бекітпес бұрын, сөзіне жауапты адам кем дегенде проблеманың «материалдык бөлігін» зерттеуге тиіс. Бірақ, Байтук оны қажет емес деп санайды. Оның айтқан хоккейін алыңыз. Жақында Қазақстан құрамасы үшін әйелдер командалары арасындағы Әлем чемпионатында тоғыз қазақ қызы, немесе бүкіл құрамның 40 пайызы ойнады. Көптеген жылдар бойы алғаш рет элиталық дивизионға өткен жастар құрамында (20 жасқа дейін) жеті қазақ жігіті бар еді. Ал бұл байырғы этнос өкілдері жақында үйрене бастаған спорт түрінде болған жетістік.
Енді футбол жайында. Россиялық маман Александр Бородюктың басшылығымен өткен ұлттық құрамасының соңғы матчында (2018 ж Әлем кубогы іріктеу матчы, армяндармен кездесу), жеті қазақ, төрт украин, бір грузин, және ұлты көрсетілмеген бір спортсмен қатысты. Станимир Стоилов басшылығымен болгарларға қарсы өткен соңғы ойында қазақтар еліміздің жоғарғы командасының үлкен бөлігі болды: 8 қазақ, 2 орыс, 2 украин, 1 өзбек, Қазақтардың жастар құрамында көп жылдар бойы көпшілікті қазақтар құрайды. Ұлттық чемпионатқа қатысатын клубтарда да олардың көпшілігі бар. Сонымен қатар, тізімнің жартысын африкалықтар, оңтүстік америкалықтар, экс-югославтар құрайды. Әрине, легионерлер болмағанда, қазақтар одан да көп болар еді. Бірақ «шетелдік ойыншыларды тарту керек пе, жоқ па» деген мәселе – ол мүлдем басқа әнгіме.
Байтук атаған үшінші спорт түрі биатлон болып табылады. Оның айтуынша: «Жанжалды жағдайда ШҚО-дан келген талантты жігіт Диас Кеңесов биатлон ұлттық құрамасынан сыпайы айтқанда желкеленіп қуылды». Біріншіден, фамилиясы Кенесов емес, Кеңешев. Ол Ұржардан келіп 30 жасқа толғанға дейін, 2015/16 жж маусымына дейін, яғни он жыл бойы ұлттық құрамасының тізімінде болды. Келешекте ол халықаралық деңгейде елеулі үлкен табысқа жететін спортсмен емес екені айқын болды. Әлем кубогының жекелеген жарыстарындағы ең үздік нәтижесі 70-ші орын. Әлем чемпионатында - 33 орын. Ал қалған кезде 70-80 орында. Алайда, сол ұрпақтың биатлонистері ерекше жарқырамайды. Сондықтан ерлер командасы жасартылып, 2018 жылғы Олимпиадаға жаңартылған команда аттанды.
Табиғи және климаттық жағдайларға байланысты қысқы спорт түрлері негізінен елдің солтүстігінде және шығысында, сондай-ақ Алматыда орын алады. Осы региондарда қазақ халқының саны соңғы кезге дейін аз болған. Сондықтан 1980-1990 жылдар аралығында бәсекеге қабілетті деген қазақ спортшылары бір қолдың саусақтарында есептелуі мүмкін: шаңғышы Каликан Нагомбаев (айтпақшы, жасөспірімдер арасындағы екі дүркін әлем чемпионы), скейтер Кенжес Сарсекенов. Бірақ жақында жағдай өзгерді. Динамикаға қараңыз: 2002 және 2006 жылдары Қысқы Олимпиада ойындарында бір қазақ, 2010 жылы – төрт қазақ, одан кейін 2014 жылы – 10 қазақ, ал 2018 жылы он екі қазақ (46). Және болашақта бұл үрдіс тек қана арта түседі.
Бізді жанжалға кім итермелейді?
Байтуктың тағы бір сөзі мынау: «Сонда неліктен біз спорттық ат жарыстарында, садақ атуда, найза лақтыруда ұтпаймыз?». Шамасы, «елдің бас блогері» білмеген болар. Осыдан бір жыл бұрын қазақ садақшылары (қорытынды ағымдағы Олимпиада чемпиондарын жеңіп) Әлем кубогының бірінші кезеңінде командалар арасындағы чемпионатта жеңді, ал екінші кезеңде күміс жүлдегері атанды. Бүгінде олар әлемдік рейтингте үшінші орынға ие. Осындай әсерлі нәтижелерге қол жеткізген төрт садақшы, оның үшеуі - қазақтар: Ойбек Сайдиев, Сұлтан Дүзелбаев, Санжар Мұсаев.
Бір сөзбен айтқанда, Байтук мәселені бұрмалап, теріс түсінік беріп отыр. Оның постын оқыған адамдарда қазақтар спортта (жекпе-жек қоспағанда) ештеңеге жарамайды деген пікір туындауы мүмкін. Қазақтардың ұлттық сезіміне сүйеніп, қорғаушы жолында тұруға тырысқанмен автор толығымен қарама-қарсы әсер береді. Яғни, жалған фактілерді қолданып, ол әдейі ме әлде байқаусызда ма ірі халықаралық турнирлердің медаль иегерлері, түрлі ұлттық командаларда шын мәнінде маңызды рөл атқараган қазақ спортсмендерінің жетістіктерін недәүір төмендетеді.
Сондай-ақ, назар аударарлық Байтуктың мынадай сөздері бар: «... қазір біздің басымызға қазақтар басқа халықтардың ойыншыларымен спорттық түрлерінің бірқатарында физикалық жағдайы бойынша бәсекеге түсүі мүмкін емес деген ереже қаланды. Тіпті біздің көпшілігіміз оны дұрыс деп есептейді және біздің спортымыз тек қана күрес дегенге күмәнсіз сенеді. Ол барып турған ақылсыздықтық деп айта аламын».
Сұрақ: кім осы ережені «қалаған»? Мысалы қазақстаннның спорт журналисттері өте құрметтейтін бұрынғы Спорт министрі және Жамбыл облысының экс-әкімі, Республикалық спорт колледжінің директоры Амалбек Тшанов, бір сұхбатында былай деді: «Қазақтар генетика негізіңде жекпе-жек спорт турлеріне икемделген». Сол журналисттер балуандар мен боксшылар Серік Қонақбаевқа, Жақсылық Ушкемпиров, Абілсеит Аюханов, Дәулет Тұрлыханов туралы өте көп жазады (оның ішінде кітаптар да бар), және телебағдарламалар мен деректі фильмдер түсіреді. Ал, керісінше, кеңестік заманда әлем чемпиондары атағына ие болған бессайысшы Тимур Досымбетов және велошабандоз Марат Сатыбалдиев елімізде өте сирек жарияланады. Сол Сатыбалдиев көптеген қызықты әңгімелер айтып беретін мумкіндігі бар. Басқаша айтқанда, қазақ спорт қоғамдастығының өзі (бәрі болмаса да, оның маңызды бөлігі) осындай пікір қалыптастырады: бокс және күрес бізге лайық, ал қалғандары өте қажет емес.
Сондай-ақ тәуелсіздік алған сәттен бастап еліміздің спорт басшылығының саясаты, жекпе-жек спортын дамыту негізінен шоғырланған болатын, кейінірек ауыр атлетика қосылды, өйткені қазақстандықтар сол спорттан олимпиадалық медальді оңай жеңіп алуы мүмкін. Және осы спорт қарапайым қаржылық қажеттіліктері мен жаһандық бәсекелестік салыстырмалы түрде жеңіл атлетикадан, жүзуден, спорттың ойын түрлерінен әлде қайда оңай. Дамыған бай елдер спорттың элиталық түрлеріне көңіл бөледі. Ал қазақтың ұлдары мен қыздары кезінде бокс және курес секцияларына қатысқан.
Тағы бір өте маңызды жағдай бар. Кез-келген ауылда жекпе-жекпен айналысатын мүмкіндік бар. Бірақ басқа көптеген спорт түрлеріне үлкен залдапр, бассейндер, қымбат жабдықтар қажет. Ондай мүмкіндіктер қалалардың да бәрінде бола бермейді. Жақын уақытқа дейін қазақтар көбінесе ауыл тұрғындары болды, бірақ қазір олар жылдам урбанизацияланды. Соңғы жылдары Қазақстанда семсерлесу, жүзу, мәнерлеп сырғанау, гимнастика, каноэде жүру, тау шаңғысы акробатикасы, шарт-тректе қазақтың жігіттері мен қыздары бар! Мұнда циклдік түрлері, қуатты түрлері, эстетикалық және экстремалды спорт...
Яғни, мәселе этносдың генетикалық ерекшеліктерінде емес (кейде олар рөл ойнауы мүмкін), проблема нақты спортпен шұғылдану үшін жасалған жағдайлар мен мүмкіншіліктерге тіреліп тур. Бұл жерде Байтук дұрыс айтады, бірақ ол ондай сөздерді мүлдем басқа адамдарға жолдауы керек еді.
Фактілерге қарсы сөздер
Байтуктың лауазымынан тағы бір үзінді: «Маған ата-аналардан көп шағым түседі, олардың балалары ойын спорты бойынша шеберлер тобына кіре алмайды». Қазақ, орыс немесе корей болғандықтан жас талантты ойыншыны өз командасына қабылдаудан бас тартатын футбол немесе хоккей жаттықтырушысын елестете аласыз ба? Егер олар солай жасаса, «өз-өзіне қол жұмсағаны». Шеберлер командасының жаттықтырушысы - кәсіби клубы жалдаған адам, кез келген жағдайда көптеген қарапайым адамдар тіпті армандамаған жалақысы бар ауқатты жұмысынан айырылып қалмас үшін, және спорттық табыстар жолында ол өз ұлтшылдығын құрбан етеді. Егер ойыншы бірдей нәтиже бере алатын болса, тренер көздің немесе терінің түсінің кескініне қарамайды.
Ата-аналар өз балаларының қабілеттерін және мүмкіндіктерін өте жоғары бағалайды, жас спортшыларда солай істейді. Осылайша оларға спортқа баруына жол берметіні жөнінде шағымдар туындайды. Байтук өзі туралы былай деп жазады: «Мен орыс хоккей (бенди) ойнап жүргенде, славян ойыншыларымен салыстырғанда шеберлігім кем түспейтін, бірақ мені күрделі бәсекелестікке апармайтын». Бұл жағдайда оның шеберлігін кім бағалады? Ол өзі ме? Неліктен біз өзінің таланттарына қатысты жеке бағалауына сенуіміз керек?
Бір күні мен Facebook-та бір журналистпен дауға түстім. Көптеген қазақ тіліндегі БАҚ-тардың қолдауымен қазақстандық спортшылар кеңестік кезеңдерде ашық түрде сығылып кеткен нұсқасының белсенді жақтаушысы болып табылады. Атап айтқанда, жоғарыда аталған әнгіме жауынгер Әбілсейіт Айхановтың оқиғасы жөнінде. Ол бір рет КСРО чемпионы атанды, ұлттық құрама үшін одаққа алмай, қазақ болғандықтан арбитрлар оны жоққа шығарды деген пікірлер болды. Дәлел ретінде, жауынгердің және оның жаттықтырушысының естеліктері беріледі, яғни мүдделі тұлғалар, бірақ ондай пікірдің объективтілігі күмәнді.
Мұндай жағдайларда (мен де, менің қарсыласым да басқа ешқандай дәлел таба аламадық, өйткені, мен де, ол да сол турнирді көрген емеспіз - 1960 жылдың бірінші жартысында өткен), Мен құжаттар мен фактілерге сенімдімін. Айхан чемпион болған кезде Украинада дүниеге келген Александр Иваницкий және белорус Александр Медведев әр түрлі салмақта күрескен болатын. 1961-1967 жж. кезеңдегі осы екі спортсмен ең ауыр салмақта күресіп, әлем чемпионаттарының және Олимпиада ойындарының барлық «алтындарын» жеңіп алды. Яғни, олар планетада ең күшті болды. КСРО спорт басшылығы оларды ауыстыруды қаламады, өйткені Құрама Штаттармен қарсыластық кезінде жеңіс пен медаль ұтып алу өте маңызды болды.
Әрине, Айханов - өте талантты және лайықты күрескер, бірақ ол спортшы екі осындай гигантпен бір мезетте өнер көрсете алмады. Ол дүниеге сәл ерте, немесе кеш келгенде мүмкін оның мансабы әлдеқайда сәтті болар еді. Бірақ мұнда неліктен этностықты қосасыз? Сонымен қатар, біз көптеген мысалдар білеміз - КСРО құрама командасында қазақтар Олимпиада ойындары мен Әлем чемпионаттарында жеңімпаз атанды; Досымбетов, Сатыбалдиев, Қонақбаев, Үшкемпіров Гусман Қосанов, су добы, шөпке хоккей. Өйткені ешкім олардың жолын бөгеп тастамады.
Кім кінәлі және не істеу керек?
Тұтастай алғанда, сенімге ие болу үшін спортшылардың сөздеріне өте мұқият болу керек. Әсіресе, егер олар бір немесе басқа ұлтқа тиесілі болғандықтан, оларды ұрып-соғып жатқанын айтады.
«Нөлдік» жылдардың екінші жартысында республикалық «Спорт & KS» газетінде жұмыс істедім. Біздің журналистердің басылымдарының ішінде он мыңдаған адам көрген, екі сұхбат алындды. Біріншісі - астаналық «Локомотив» командасының (кейін «Астана» деп өзгертілді), жас ойыншысы Жамбыл Кукеев. Ол әңгімесінде бас жаттықтырушысы Ресей азаматы Сергей Юранмен болған жанжал туралы айтты (тақырыбы: «Юран қазақша сөйлеуге тыйым салған»). Екінші - «ұшатын шаңғышы» Радик Жапаров команданың бас тренері Дионис Воднев қазақ шәкірттеріне қаталдық көрсетеді деп шағымданды.
Ол немен аяқталды? Кукеевке қорлық көрсеткен Юран, маусымының аяғына дейін жұмыс істеп, кетіп қалды, оның орнына келген неміс Хольгер Фах Жамбылды тәртіп бұзғаны үшін «дубльге» айдап салды. Үлкен спорт өзіне деген жеңіл көзқарасты көтермейді. Талантты, бірақ еркіндікке салынған (ол тек 24 жаста болған) спортшының қызуы тек 2-3 жылға жетіп, ол тез арада төмендеп кетті. Шаңғымен трамплиннен секіруден Қазақстан ұлттық құрамасы Жапаровтың берген сұхбатынан кейін екі ай өткенде бас тренерін алмастырған, сонымен қатар осы постқа келген Қайрат Байкеновпен тіл табыса алмай, командадағы ең дарынды шанғышы болсада, ол жігіт спортты тастады. Мынау өте айқын мысалдар.
Бірақ, Байтукке қайта оралайық. Ол өз постын жариялауға әкелген себептері түсінікті - қазақтардың алдында қосымша ұпайлар табу ниеті, патриот болу. Бір сөзбен айтқанда популизм. Ал, жалпы нағыз қазақтар өзіне-өзі әбден жеткілікті. Олар біреудің өздеріне деген жанашырлығын қаламайды, және қазақтар біреудің құрбандары деген атақтың ешбір қажеті жоқ.
«Кім кінәлі?» атаулы тақырыпта толығымен қиялданып, Байтук өз жұмысын «Не істеуіміз керек?» деген классикалық сұрақпен аяқтайды. Және ол: «Біздің елімізде қалай бәсекеге қабілетті бола аламыз?» - деп қосады.
Менің ойымша жауап айқын: жылап-еңіреуді қойып, ескі шағымдарды доғарып, сәтсіздіктерге басқаларды кінәләуді тоқтату және өзіміздің қабілетімізді байыпты түрде көтеру...
