Біз кеше ғана елестету мүмкін емес сияқты болып көрінген нәрсенің куәсі болып, егемен Қазақстан тарихының ең күрделі сәтін бастан өткердік. Енді орын алған нәрселерге ұзақ және мұқият талдау жасау қажет болады. Бірақ сонымен бірге, біз қандай оқиғалардан өткеніміз жөнінде нақты көрініс алу үшін кейбір сұрақтарға жауаптарды дәл қазір алғымыз келеді. Біз әйгілі отандастарымыздан осы мәселе бойынша өз ойларымен бөлісуді өтініп, оларға: «Сіз осы күндері орталық және аймақтық биліктің, сондай-ақ құқық қорғау органдары мен арнайы қызметтердің іс-әрекеттерін қалай бағалайсыз?» - деген жалғыз ғана сұрақ қойдық.

Маскалар ашылды…

Нұрлан Әселқан, «Ғарыштық зерттеулер мен технологиялар» журналының бас редакторы:

Мұнда айтарлықтай диссонанс пайда болады. Бір жағынан, фактілер көрсетіп отырғандай, орталық биліктің ішкі құрылысында, өйткені ҰҚК-ның (КНБ) жоғарғы жағы – ол тек құқық қорғау органы ғана емес, мемлекеттің күш машинасының тірек бөлігі болып табылады, біз қорқынышты кемшілікті көрдік. Сондықтан дүрбелеңмен шектесетін осындай естен шатасушылық пайда болды. Біз өзіміз, дәрменсіз ашулы күйде бола тұра, зорлық-зомбылықтың бұрын-соңды болмаған білігі барлық дерлік өңірлерді қамти отырып, қалалар бойынша жүріп өтіп, әсіресе Алматыда кеңінен орын алғанына куә болдық. Бір сәтте біз шын мәнінде мемлекеттіліктің мүлдем жоқ екендігін көрдік. Ең болмағанда біреу қандай да бір нәрсені басқарып отыр ма және тым болмағанда біреулер қандай да бір нәрсе үшін жауап бере ме? – деген сұрақтар түсініктемелерсіз қала берді. Бұл жағдай орталық биліктің ішкі жақтарында ойын ережелерін тек өз пайдасына түбегейлі өзгерту ниеті пайда болғандығымен байланысты болса керек, және бұл тілек қастандық жасауға айналып кетті.

Екінші жағынан, президент Қ.-Ж. Тоқаевтың тұлғасындағы заңды билік, ол соңғы жылдары, ашығын айтайық, бұрынғы басшылық пен оның жақтастарының біршама оғаш және тынымсыз бақылауының астында жұмыс істеген болатын, бір нәрсе жасағысы келген сияқты болғанмен, бірақ сонымен бірге көп нәрсеге қол жеткізе алмайтын сияқты болып сезінілетін. Қазіргі президенттің күш-жігерінде, сондай-ақ біз онымен байланыстырған әлеуеттің төмен қайтарымдылығында көрінетін екі мәнділік, іс-әрекеттерді соңына дейін жеткізбеушілік, ниеттерді толығымен іске асырылмаушылық бәрімізді ашуландыратын.

Бұл жасанды қондырма керексіз болып қалған кезде, маскалар ашылып, мемлекеттік төңкеріс жөніндегі ашық жоспарларды көрсету басталған кезде, президент Қ.-Ж. Тоқаев тұлғасындағы орталық билік батылдық, жеделдік танытып, жағдайды тез арада бақылауға алды. Бұл ретте мен екі негізгі сәтті атап өтер едім.

Біріншіден, мемлекет басшысының абсолютті реализмі. Қандай тұрғыдан алғанда дейсіз бе? Ол өзінің тарапынан берілген бұйрықтарды жергілікті орындаушылар тарапынан расталып, бірақ елеусіз қалдырылып отырған хаоспен шектесетін жағдайды тиісті түрде бағалады. Ол тіпті кейбір мемлекеттік органдардың осы төңкеріс әрекетіне қатысуымен орын алып жатқан ашық сатқындықпен шектесетін диверсияны дереу сезінді. Президент Тоқаев жедел тұжырымдар жасап, ұжымдық негізде одақтас елдер мен олардың бітімгершілік бөлімдерінің бірлескен қолдауына сүйене отырып, жағдайды құтқара бастау үшін ҰҚШҰ-ға (ОДКБ) жүгінді.

Бұл өте жылдам, ұзақ уақыт бойы ақылдасатын отырыстарсыз, талқылауларсыз, қоғамдық пікірді осындай қадамға дайындауға тырысуларсыз біздің көз алдымызда жасалды. Іс жүзінде бұл туралы 5 қаңтарда кешкі сағат 9-да жарияланды, ал түн ортасынан кейін қажетті шешімдер келісіліп, қабылданды, содан кейін ҰҚШҰ бітімгершілік корпусының бөліктері аттана бастады.

Екіншіден, менің ойымша, біз барлығымыз кез-келген дерексіз шетелдік орталықтар, әлемде тыйым салынған радикалды қозғалыстар, олардың «ұйықтап жатқан» жасушалары, кейбір уағыздаушылар, кейбір арандатушылар болып жатқан оқиғалардың кінәсі деп аталады деп қорыққан едік. Басқаша айтқанда, біздің мемлекеттілігімізге қарсы шыққан күштің қандай да бір тұтастығына және анонимділігіне түсуімізге қауіп төнген еді. Бірақ қазір ҰҚК басшыларының ұсталғаны туралы ақпарат өткеннен кейін, президент қастық жасаушылардың саны мен олардың мақсаттарын ашатынын жариялағаннан кейін, бізге бұл оқиғалардың 99 процентке ішкі сипаты бар екені түсінікті болды. Иә, инфрақұрылымдық, ұйымдастырушылық, техникалық жағынан олар шетелден қаржыландырылған, бірақ олардың тапсырыс берушілері, ұйымдастырушылары, бенефициарлары мемлекеттік төңкеріс әрекетіне қатысушылар болып табылады, олардың есімдері жақын арада аталады деп үміттенемін.  

Сондықтан қазір, тікелей басқаруға бағыт күрт алыңған жағдайда, парламент отырысы өтеді, онда, шамасы, президент Қ.-Ж. Тоқаев министрлер кабинетінің жаңа құрамын халыққа жария етеді, жаңа әлеуметтік-экономикалық бастамалар жөнінде және оларды іске асыру тетіктері туралы жариялайды.

Менде ел президентіне қатысты үлкен оптимизмім бар, өйткені біз ақыр-соңында перспективаны көрдік және көздегі жамылғының алынып тасталғанын көрдік, сондай-ақ әлеуметтанушылар болашаққа деген сенімін жоғалтқан деп және мүлдем бейқам деп сипаттаған қазақстандықтар үшін де өте маңызды сәт келе жатыр.

Қоғам мен азаматтар ауыр абсцесстің, ол тіпті өте қорқынышты нәрсе болса да, ауызы ашылып жарылғанын көрді және қазір барлық реформалық істердің барлығын алға жылжытуда шешім қабылдауға үміт пайда болды. Ал көп жылдар бойы Қазақстан экономикасында, біздің табиғи ресурстарымызда, мемлекеттік бюджетте шексіз байлықты өмір сүргендердің аты-жөні аталады және олар өз әрекеттері үшін лайықты жазаға тартылатын болады.

Жергілікті биліктің іс-әрекеттеріне қатысты ақпарат онша көп емес. Сондықтан мен өз сезімдеріммен жеке арналар арқылы алынған ақпараттар негізінде бөлісемін. Мысалы, менің білуімше, Павлодарда митинг белсенділігі тез және жігерлі түрде тоқтатылды. Ол жерде бақылау әдістері, әкімшілік алдын-алу уақтылы қолданылды, наразылық ағымының кең таралуына және агрессивтілік энергиясының өсуіне жол берілмеді. Бәлкім, ол жақта объективті себептерге байланысты, қазіргі кезде айтылатындай, Қазақстанның оңтүстік өңірлерінде орын алғандай, деструктивті діни ағымдардың абсолютті санына сүйену қиын болып табылған солтүстік өңірлердің ерекшелігі өз рөлін орындаған болар.

Енді Алматы туралы айтатын болсақ. Бұл жағдайда тек әкімдік ғимараты ғана өртенумен шектелмей, мемлекеттік орган ретінде әкімшілік және қала әкімі шөл даладағы елес сияқты еріп кетті. Олар бар болған, ал бір сәтте олар жоқ болып қалды. Біреулер әскери комендант тағайындалған деп айтуы мүмкін және т.б. Қалай да болмасын, әкімдік жөнінде жалғыз ғана жаңалық 8 қаңтар күні пайда болып, онда олардың отырысы болатыны жөнінде, сонда олар өздеріне жаңа орын іздейтіні жайлы айтылған. Әрине, әкімдік ғимаратының өртенгені – бұл үлкен трагедия, бірақ әкімдіктің бір ғана хабарламада (олардың дер кезінде... өртеніп жатқан ғимараттан қашып үлгергені жайлы) көрінгені одан да қайғылы нәрсе. Және бұған қосатын ешнәрсе іс жүзінде жоқ.   

Ал сол кезде қала күрделі проблемаларға тап бола бастады: ол – нан жеткізумен, қоқыс шығарумен, қала дүкендеріне азық-түлік жеткізетін көлік құралдарының қауіпсіздігін қамтамасыз етумен, көлік инфрақұрылымының қалыпты жұмысын қалпына келтірумен байланысты мәселелер. Осы тәртіпсіздіктер кезінде мезгіл-мезгіл пайда болып отырған горводоканалды, яғни қалалық су арналарын басып алынатындығы жайлы, электржарықтың өшірілуі жөніндегі фейктерді қалайша еске түсірмеске. Бұл қауесеттердің бәрін жоққа шығаруға тырысқан жалғыз орган – әскери комендатура болды, бірақ қала әкімдігі емес. Алайда дәл сол әкімдік қалалық инфрақұрылымның тұрақты және үздіксіз жұмысына жауапты, ал әскери күштер оларды қорғауды қамтамасыз етеді. Бізде былай болып шықты: әкімдік бар болған сияқты еді, бірақ содан кейін ол жоқ сияқты болып қалды. Ал неліктен осылай болғаны – бұл сұрақтардың сұрағы…

Әрине, жергілікті биліктің жұмысы мен реакциясын бағалауға сараланған түрде қарау керек, өйткені террористік шабуылдар деңгейі, егер оларды географиялық тұрғыдан қарастыратын болсақ, айтарлықтай ерекшеленеді. Қазақстанның оңтүстігі мен батысы барлығынан да қатты зардап шекті, солтүстік өңірлер бұл тұрғыда азырақ зардапқа ұшырады. Оңтүстік астана – барлық жағынан ерекше жағдай. Бірақ кез-келген жағдайда, қандай аймақ болмасын, бұл жайт жергілікті биліктің жауапкершілігін төмендетпейді.

Енді ең қиыны – құқық қорғау органдары мен арнайы қызметтер жұмысының деңгейі туралы айтатын болсақ. Сірә, бұл мәселені президент Қ.-Ж. Тоқаевтың шешімдері мен қадамдарының призмасы арқылы қарастырған жөн болады. Бастапқы қарсылықты ішкі істер органдары көрсетті. Ішкі істер министрінің жұмысы көз алдымызда болды. Полицейлердің жұмысы қаза тапқан ІІМ қызметкерлері мен Республикалық ұлан әскери қызметшілерінің қайғылы статистикасында көрсетілген. Көп жағдайда олар қызметтік міндеттеріне адал болып қала берді.

Арнайы құралдар қолданылғанына қатысты сұрақтар туындауы мүмкін. Менің түсінуімше, соңғы сәтке дейін жарық-шу шығару гранаталары қолданылған. Бірақ сонымен бірге мен брандспойттарды қолданылғаны туралы хабарламаларды ешқайдан кездестірмедім. Атыс қаруын қолдануға рұқсат наразылық білдірушілердің әрекеттері айқын агрессивті формасына айналғаннан кейін берілді. Ішкі істер органдарындағы қызметкерлерінің сандық жетіспеушілігі де өз әсерін тигізді. Осы жағынан қарағанда, президент Тоқаев айтқандай жиырма мың адамнан тұратын санның өзі де (Алматыға шабуыл жасаған радикалдар саны) көп нәрсеге тұрарлық. Мұндай содырлардың армиясына қарсы тұру үшін оңтүстік астананың полиция қызметкерлерінің штаттық саны жеткіліксіз екендігі тіпті маман емес адамға да түсінікті болды. Террористер қаланы толық бақылауға ала алмағанына (осыдан туындайтын барлық салдармен) тек аң-таң болуымыз ғана қалады.

Армияның рөлі туралы кең ауқымды сөздер айтпаймын. Шамасы, оның қатысуын ҰҚШҰ бітімгершілік күштерін енгізу туралы қабылданған шешім тұрғысынан қабылдаған жөн болар. Ақпараттық мәліметтерге сүйенетін болсақ, әскери қызметшілерге де оңай болған жоқ. Дәл осындай ауыртпалық ТЖМ (МЧС) бөлімшелеріне де түсті. Алматыда өртенулер мен от салулар көп болды, бірақ өрт сөндірушілер оларды әр кезде уақытында және сәтті сөндіре алмады, өйткені олардың кәсіби міндеттерін орындауға радикалды элементтер, сонымен қатар жалпы хаос пен шатасушылық жағдайлары кедергі келтірді.

Ең қайғылы нәрсе – ҰҚК жұмысын бағалаумен байланысты. Алдымызда өте жағымсыз көрініс шығып отыр. Қылмыскерлерді ұстау тұрғысынан жай ғана саботаж және пассивті мінез-құлық қана орын алмады деп айту артық болмайды. Бұл ұйымның бір бөлігі белгілі бір мағынада дайындалу алаңына айналды және осы шабуылдардың барлығын орналастыру үшін жағдай жасады деген тұрақты сезім қалыптасады. ҰҚК стратегиялық объектілер туралы базалық ақпаратқа ие болып, оларға кедергісіз қол жеткізу құқығына, осы объектілерді тастап кетуге бұйрық беру құқығына ие болғандықтан, нәтижесінде біз әкімшілік ғимараттардың мүлдем түсініксіз басып алынғанын және комитеттің күштік бөлімшелерінің түсініксіз әрекетсіздігін байқадық.

Мен принципті сәтті анықтап түсіндіргім келеді. Айтылған сын ескертпелер ҰҚК-нің барлық қызметкерлеріне көлеңке түсірмеуі тиіс. Олардың арасында антқа шын жүректен берілгендер және Отан мүддесін қорғау үшін қолдан келгеннің бәрін жасауға дайын адамдар аз емес екеніне сенімдімін.

Бәлкім, еліміздің ең маңызды арнайы қызметі, басшыларының өзгеруінен басқа, терең қайта құруды, ішкі бөлімшелердің өкілеттіктері мен жауапкершілік аймақтарын нақты бөлуді қажет етеді. Қазақстанның егеменді дамуының белгілі бір кезеңінде ҰҚК мемлекет қауіпсіздігінің негіздерін емес, жекелеген олигархиялық топтар мен ықпалды тұлғалардың мүдделеріне қызмет ете бастады. Сондықтан жоғары мемлекеттік және өкілді органдар тарапынан ҰҚК жұмысына көбірек бақылау жасау жөнінде ойланатын кез келді. Мұндай арнайы қызметтің іс-әрекеттері, тіпті оның ерекшелігін ескере отырып, белгілі бір шектеулерге дейін қоғам үшін түсінікті және есеп беруші болуы керек. Оның тарихында Алтынбек Сәрсенбаевтың және оның көмекшілерінің ұрлануы мен өлтірілуі жағдайындағыдай, ҰҚК-нің «Арыстан» арнайы бөлімшесінің бұл оқиғаларға қатысы бар екендігі дәлелденген, мұңды немесе ұят келтіретін парақтары болмауы тиіс. Комитеттің қызметін сыни тұрғыдан талдауға, осындай талдау нәтижелері бойынша қажетті шешімдер қабылдауға, құрылымдық өзгерістер енгізуге, кадрлық жаңару жүргізуге және болашақта мемлекет пен қоғамды осындай шектен шығудан құтқаруға үлкен қажеттілік пісіп-жетілді.

Бұл біздің мемлекеттілігіміз үшін ең қатты сынақ

Жәнібек Сүлеев, КСРО Журналистер одағының мүшесі:

Мен өз сөзімді орын алған оқиға, менің тек жеке көзқарасым бойынша, біздің мемлекетіміздің құрылысы үшін ең қатты сынақ болып табылғандығынан бастаймын. Сондықтан мен өз ойларымда осыған жүгінемін.

Қаншама қатыгездік сөздердей естілсе де, он жыл бұрын Жаңаөзенде орын алған қайғылы оқиғалар сияқты ішкі сілкіністер де Алматыда және жалпы республика бойынша Жаңа жылды тойлағаннан кейін болған оқиғалармен ешбір салыстыруға келмейді. Алайда жанама түрде Жаңаөзен соңғы оқиғаларға қатысты болды, өйткені алғашқы митингілер мен шерулер сұйытылған газ бағасының көтерілуіне қарсы Жаңаөзен бастамасын қолдау туралы дауыстап айтылған ұрандардан басталды. Және егер Жаңаөзендегі осы жолғы шерулері басынан бастап әдейілеп рухтандырылмаған болса да, онда кез келген жағдайда олар белгілі бір ішкі саяси күштер үшін тағдырдың нағыз сыйы, «қалқалануға себеп» болып шықты. Қалай болғанда да, менің ойымша, қазір бұл оқиғаны «халықтық ерік-жігер» немесе «халықтық ашу» деп атайтын ақылды адамдар аз табылар.

Алматының республика үшін маңызын асыра бағалау өте қиын, және де басты соққыны төңкеріс бастамашыларының, қандай шеңберден шыққанына (ішкі болсын, сыртқы болсын) қарамастан, дәл бұрынғы астанаға бағыттағаны таңқаларлық емес. Мен қастандық теориясына шамадан тыс берілгім келмейді, бірақ 5 қаңтарда басталған нәрсе ішкі күреске ұқсайды.

Мен бұл туралы 4-5 қаңтарда әлеуметтік желілерде жазған болатынмын (қазақ элитасы ішіндегі қарама-қайшылықтар мен өзара күрестері баяғыдан бері жүріп жатқан, енді олар ашық төбелеске айналып кеткен). Мен осы нұсқадан әзірге алыстамаймын…

Енді билік қалай әрекет еткені туралы айтатын болсақ. Мұнда да кішігірім кіріспе қажет, оның мәні бүкіл қоғамның атынан әлі де: «Бұл қалай орын алуы мүмкін болды?!» - деген риторикалық сұрақта жатыр. Біздің кең таралған құзырлы органдарымыз бәрін және барлығын «түсініксіз күштермен» қорқыту әрекетін бе екен, әлде тұншығып қалған мемлекеттік төңкерісті ме екен қылмыстық түрде өткізіп алды деп айтуға болады. Алайда осы екі мақсатты да – кейбір сырттан жиналып келген террористердің ашуланғандарына қарағанда – логикалық түрде бөлектендіру өте қиын. Нәтижесінде өзінің тұтастығы бойынша өте қорқынышты көрініс пайда болады.

Өйткені, біз барлығымыз, күнәні жасырудың қажеті не, шын мәнінде, елдің тұңғыш президенті басқаруының соңына таман бүкіл қазақ қоғамы арасындағы президент Тоқаев онша президент емес сияқты деген және т. б., әңгімелер есімізде. Бірақ, көзіміз жеткендей, толығымен штаттан тыс және өте қауіпті жағдайда (және ол алдын-ала, мүмкін, тіпті 2019 (!!!) жылы да жоспарланған болар), Қасым-Жомарт Кемелұлы байсалды және шын мәнінде мемлекеттік тұрғыдағы қадамдар жасады. Және дәл осы есіммен, шамасы, кейіннен Қазақстанның жаңа тарихының өте маңызды парағы байланыстырылатын болады.

Бүгінгі таңда, бұрын-соңды болмағандай дәрежеде «билік» ұғымы іс жүзінде қазіргі президенттің есімі мен келбетімен тікелей байланысты. Және бұл қандай да бір үміт ұялатады. Не нәрселер жайлы үміт дейсіздер ме?.. Белгілі бір олигархиялық кландарды бизнестен алып тастағанда, бюджет қаражатын жұмсауда жалған емес, нақты бақылауды орнатумен бірге, ішкі экономикалық жағдай қандай да бір жолмен тірілуі тиіс. Шырқау емес, гүлдену емес, турасын айтқанда – т і р і л у. Бұл қолымыздан келерін немесе келмесін таяу болашақ көрсетеді…