Белгілі жағдайларға байланысты мемлекет басшысының 11 қаңтарда өткен парламент отырысындағы үндеуін егемен Қазақстанның саяси тарихындағы маңызды кезең деп бағалауға болады. Ол қоғамымыздың барлық топтарында кең резонанс пен белсенді пікірталас тудырды. Біз белгілі саясаттанушы Талғат Исмағамбетовті осы оқиғаға қатысты өз көзқарасымен бөлісуін өтіндік.
Күтулер және күмәндану
- Сіз ел президентінің үндеуін жалпы алғанда қалай бағалайсыз? Оның үндеуінің қандай сәттері сізге ерекше әсер қалдырды?
- Бірінші тұжырым мынадай: қазіргі жағдай елімізді өзгерту қажеттілігін, оны оқиғалардың қайғылы өзгеруіне әкелген нәрселерден тазартуды талап етіп отыр.
Сарапшылар мемлекет басшысының барлық бастамаларын экономикалық, әлеуметтік, ішкі саяси және сыртқы аудиторияға бағытталған сөрелерге бөліп, оларды жан-жақты талқылап жатыр. Осындай фрагменттерге бөлу үндеуді президенттің халыққа Жолдауымен, бірақ төтенше жағдайларда, бірдей етеді. 11 қаңтардағы үндеудің осы құрамдас бөліктерін біріктіре отырып, біз көрнекті реформатордың бағдарламалық баяндамасын аламыз.
Сонымен бірге, баяндамада айтылғандардан экономикалық және әлеуметтік салаларға, әсіресе әлеуметтік топтар арасындағы экономикалық және әлеуметтік қатынастарға қатысты – мәселен, шағын бизнеске ірі бизнестің қысымы туралы екі мағыналық әсер бар. Олигополия жөніндегі сөздер, табыстың әділ бөлінудің жоқтығы, сондай-ақ шетелдік стандарттар бойынша да бай адамдар қабатының қалыптасуындағы тұңғыш президенттің рөлі туралы айтылған сөздер менде қатты әсер қалдырды. Маған бұл фактінің өзі емес, бұқаралық ақпарат құралдарында ондаған рет айтылған нәрселер жоғары лауазымды тұлғалардың аузынан кешіктіріліп айтылып жатқаны әсер етті.
- Президент Тоқаев өзінің ішкі саяси бағытының жаңа бағдарларын белгіледі деп айтуға бола ма?
- Әзірге белгілемеді. Бұл бағытты әзірлеу және дыбыстау мемлекет басшысының Қазақстан халқына Жолдауын жариялайтын қыркүйекке дейін кейінге қалдырылды.
Қазіргі кезеңде әлеуметтік саясаттың негізгі бағыттары тұжырымдалды. Мен кірісті неғұрлым әділ бөлу қажеттілігі туралы сөздері жөнінде айтып отырмын. Әлбетте, құрылып жатқан жаңа әлеуметтік қор қатты наразылық тудыратын байлар мен кедейлер арасындағы табыс алшақтығын қандай да бір жолмен азайту әрекеті, әрі аса байлардың өз мүлкінің заңдылығын мойындау үшін ұсынатын моральдық төлемінің бір түрі екені анық. Демек, әрбір бастаманың артында шешілмеген мәселелердің жаңа, белгісіз қабаты жатыр. Ал оларды іс жүзінде жүзеге асыруға бел байлау – жарияланған курстың табысты болуының онша жеткілікті болмаса да, бірақ қажетті шарты.
Мемлекет басшысының үндеуі біреулерде үміт отын оятса, басқаларда күмән туғызатыны күтілген болатын. Жеке түрдегі жаңа бастамалардың пайда болуы да әбден болжамды нәрсе. Сөйтіп, үндеу жасалғаннан кейін екі күн өткен соң мен үшін беймәлім Еуразиялық сараптама кеңесінің басшысы Шыңғыс Лепсібаевтан еңбекшінің құқығын қорғайтын хабарлама шықты. Ол «МК»-ға Қазақстан ешқандай жағдайда қарым-қатынасын бұзбайтын екі одақтасы бар екенін айтты, – ол Ресей мен Қытай. Алайда бұл жалақыдағы айырмашылық сақталады деген сөз емес, деп баса айтты саясаттанушы. «Қытайлықтар бұрын қалай табыс тауып келген болса, солай таба береді, бірақ Қазақстан тұрғындары ала бастауы керек (шамасы, бұл жалақы деңгейінің көтерілуін білдіреді – ред. ескертп.). Тоқаев қазірдің өзінде елде әлеуметтік реформалар жүргізілетінін айтты, ал олар осы салаға қатысты да жүргізілгенін қалағым келер еді. Мәселе ҚР Еңбек кодексін ірі бизнес өкілдері жазғандығында, сондықтан қарапайым жұмысшылар қолайсыз жағдайға тап болып, қысым көріп отыр. Мұны өзгерту керек», - деді Лепсібаев.
Кей кезде көпбалалы аналардың талабы да саяси реңкке ие болып жатыр. Енді олардың мәселесін әлеуметтік қордың арқасында шешу көзделіп отыр, ол қорды құру қажеттілігі туралы президент өз үндеуінде атап өтті.
Билік блогы мәселелерінің дуализмі
- Шамасы, мемлекеттің күштік блогы да түбегейлі өзгерістерді күтуде. Сіздің бұл бастамаларға деген көзқарасыңыз қандай? Олар ішкі саясаттағы «қорғаушылық» үрдістерінің күшеюіне ықпал етпей ме?
- Құқық қорғау қызметін екі мағынада түсінуге болады – мемлекетті қорғау (біздегі режимді де, демократиялық режимді де, авторитарлық немесе тоталитарлық режимді де) және тәртіпті қорғау, азаматтардың құқықтарын қорғау мағынасында қызмет ету. Бұл жерде қайшылық бар екені анық және ол кез келген режимде орын алады. Мысалы, Еуропада ковид шектеулеріне наразылық білдірген демонстранттарды қуалаған кезде, полиция азаматтардың шеру мен митингілер өткізу құқығын емес, биліктің шешімдерін қорғайтыны анық.
Ал біздің жағдайда полиция күш құрылымдарының кеңірек кешенінің бөлігі болып табылады. Күш құрылымдар қызметкерлерінің жалақысын көтеру, олардың баспана-тұрмыс жағдайын жақсарту, әсіресе, арнайы жасақтардың күшеюі – мұның бәрі өзіңіз айтқандай «қорғаушылық» тенденциясының күшейгенін көрсететін белгілер. Жақында учаскелік полицейлердің контингенті негізінде жергілікті полиция деп аталатын бөлімшенің құрылуы бұл қызметті халыққа жақындатуға жасалған үрейлі әрекет еді. Біздің нақты жағдайымызда жалпы күш құрылымдарының, әсіресе полицияның жарғылық міндеттерін орындағаны өте маңызды. ҰҚК-нің бұрынғы (дәлірек айтсақ, 5 қаңтарда қызметінен босатылған) төрағасы, жұмсағырақ айтқанда, содырлар отрядтары құрылып жатқанын байқамай қалған болса, онда бұл құрылым немен айналысты, қайда қарап жүрді? - деген сұрақ туындайды. Бірқатар облыстардағы құқық қорғау органдарының құрылымдық бөлімшелерінің басшылары не істеу керек екенін білмей, естен танып қалған болса, олардың кәсіби деңгейі жөнінде сұрақ туындайды.
Қаңтар оқиғаларына дейін де осы органдар қызметкерлерінің азаматтардың бейбіт және қауіпсіз өмірге құқықтарын қорғай алмауын (және/немесе «жалқаулығын») айғақтайтын жиі орын алып тұрған жағдайлар халықтың наразылығын тудыратын. Азаматтарды қорғау мәселесіндегі «жалқаулық» сөзсіз конституциялық құрылысты, мемлекеттегі тыныштық пен тұрақтылықты және режимді қорғауға қабілетсіздікке (және/немесе қаламауға) айналатынын бәрі түсінеді ме? Осы құрылымдардың ішінде қордаланып жатқан мәселелерге кейбіреулердің көз жұмып қалуына жол берген сыбайлас жемқорлық факторын да ұмытпайық. Жазалау сот шешімі мен оның алдындағы бірнеше айға созылған тергеу түрінде емес, бірқатар жоғары лауазымды қауіпсіздік шенеуніктерінің өз-өзіне қол жұмсауы түрінде келді. Бұл органдардың басшылары мен қызметкерлерінің өздері мұндай әлсіреу мен жемқорлықтың орыс рулеткасын ойнаумен бірдей екенін (біреудің жолы болады, ал біреудің басына қатер төнеді) түсіне ме? Өйткені, бәрі де жоғарыдан бұйрық болмаса, қарапайым адамның ар-намысын, абыройын, мүлкін қорғауға деген ішкі құлықсыздықтан басталады. Ал содан кейін бірте-бірте деградация орын алады, оның логикалық нәтижесі –мемлекеттік тәртіптің өзін қорғай алмау болып шығады.
Бюрократиялық майдан
- Президент отандық бюрократияны өмір шындығынан, азаматтардың мұң-мұқтаждарынан алшақ жатыр деп ашық түрде айыптады. Негізінде, бұл жайлы бұрын да айтылған болатын, бірақ жағдай іс жүзінде өзгертілген емес. Сіз қалай ойлайсыз, бұл келеңсіз тенденция алдағы уақытта жойыла ма, әлде мәселені тағы да «бос сөзге» айналдырып жібере ме?
Иә, осыған ұқсас қорқыныштар пікірталастарда, соның ішінде әлеуметтік желілерде де, жиі айтылады. Неғұрлым түсінікті болу үшін «ақылды адам басқалардың қателіктерінен сабақ алады» деген сөзді еске түсіріп, тарихқа жүгінейік.
Мысалы, большевиктер партиясы бюрократиямен күресу қажеттілігіне бірнеше рет тап болды. Бұл мәселені Ленин өзінің өсиеті деп аталатын соңғы еңбектерінде күрделі мәселе ретінде атап өтті. Ол қайтыс болғаннан кейін бастаманы Троцкий өз қолына алуға тырысып, бюрократияға қарсы күресті партияішілік текетірестегі ұрандардың бірі ретінде пайдалануды ұйғарды. Бірақ көп ұзамай сталиндік партия аппараты да оны күн тәртібіне енгізгенін көрді. Тіпті, «Бюрократизммен күресу туралы» қаулы да қабылданған. Нәтижесінде Троцкий жеңіліп қалды, бірақ кеңсе жұмысы, қағазбастылық және мәселелерді шеше алмау жеңіске жеткен Сталинге де «төмендегі» деңгейде халықпен кері байланыс орнатуға кедергі келтірді.
Кейбір кеңестік фильмдерде арыз-шағымдар жасауға болатын бюролардың барлық түрлері жайлы айтылады, сонымен қатар сынауды және өзін-өзі сынауды енгізуді міндеттейтін нормаларды еске түсіруге болады. Институционалды түрде жергілікті (орталық емес) партиялық-кеңестік бюрократия тек «халық көсемінің» еркімен ғана шектелмеген. Ол орталық баспасөздегі сынды ескеруге мәжбүр болды, оны партиялық бақылау комитеттері, халықтық бақылау комитеттері тексеретін. Кәсіпорын деңгейінде еңбекшінің құқығын кәсіподақтар қорғауы мүмкін болатын.
Бюрократияның күші аппаратшылардың санында емес, ол мемлекет мәселесін кеңселік мәселеге айналдыра білуде. Белгілі бір процестерді «өлшеу» үшін кейбір көрсеткіштер қажет. Олар туралы есеп беру мемлекеттік аппаратқа кез келген шешімнің орындалуын «бос сөзге» айналдырып тастауға ғана емес (бұл үшін сәтсіз саясаткерлер бар), оны кеңселерде туатын көрсеткіштер бағандарымен алмастыруға мүмкіндік береді. Бірақ олар өмірді қаншалықты анық көрсетеді? Мемлекеттік аппараттың канцеляриялардың күші мен ықпалына сенімді болу мүмкіндігі неғұрлым аз болса, соғұрлым шенеуніктер ұтымды бюрократия болуға мәжбүр болады. Яғни, биліктің қатал көздері алдында ғана тәртіпке бағынатын бюрократия емес, қоғам алдында жауаптылығы шамалы бюрократия, бірақ бұқаралық ақпарат құралдарындағы «халықтық пікірге», сондай-ақ бақылау мен сұрауларға, депутаттық корпустың – парламенттің және жергілікті өкілетті органдардың бақылау нысандарының бірі ретінде көбірек назар аударуға мәжбүр болады.
Бюрократия қысқартулар мен қайта құруларға бейімделе алады, өз игілігі үшін жұмыс істей алады және бақылаудан шығып, сыбайлас жемқорлық үрдістеріне бейім болады. Басшылыққа жақын адамдар ғана өзгереді.
- Қазақстан экономикасының өзекті мәселелерінің бірі – бәсекелестік ортаның қалыптасуына кедергі келтіретін монополия (бірақ президент оны олигополия деп белгіледі). Бұл кемшілікті жою жолдарын сіз қалай етіп көресіз?
- Бұл келеңсіз құбылысты жеңу жолдары саяси кеңістікте жатыр. Бүгінгі таңда ең жоғары бюрократияға адамдардың тар шеңбері ғана қол жеткізе алады. Ал бұл бюджетке және басқа да қаржылық ресурстарға «жабысып» алған шағын, бірақ өте ықпалды қабат. Қоғамдық-саяси өмірдің бетінде біреулерінің көтеріліп кеткені, біреулердің ығыстырылып жатқанын көрінеді. Одан гөрі маңыздырақ нәрсе – біз экономикалық ресурстарды қалай басқара алатынымыз. Латын Америкасында төңкерістерді жүзеге асырған және сол арқылы саясатқа араласқан генералдардың болуына байланысты саясат экономикаға әсер еткен сәттер болған. Бірақ қоғам үшін неғұрлым жұмсақтау және бізге қолайлы тағы бір жол бар – бюрократия мен оған жақын кландар жақсы көретін «Достар үшін – бәрі, ал қалғандары үшін – заң» деген қағиданы жоққа шығару. Мұндай тұрғыдағы «принциптілік» қауіпті. Алайда, президенттің бұл жөнінде өз үндеуінде айтқанын оқыған абзал.
Трансформация болатыны сөзсіз
- Мемлекет басшысы білім беру саясатындағы екпіні түбегейлі өзгертуді ұсынды. Сіз бұл туралы не айтасыз?
- Мәселені осылайша тұжырымдаудың маңыздылығы сөзсіз, өйткені жоғары білікті мамандарды даярлау – елдің табысты экономикалық және мәдени болашағының іргетасы. Шетелдік үздік университеттердің филиалдарын ашу бұл салада атқарылатын және жасалуы тиіс нәрсенің бәрі емес екені анық. Бірақ, қалай болғанда да, президенттің білім беру саясатының екпінін қадағалап отырғаны маңызды.
Бұл тақырып айтарлықтай ауқымды: басқа нәрселермен қатар ғылымдағы ұмыт болған тәлімгерлік институтын қалпына келтіру, қаржыландыру мәселелері және ЖОО-ға қабылдау сапасы. Реформалар жүргізуді талап ететін өріс өте үлкен, бірақ менің ойымша, әзірге біз шұғыл саяси контекстке ие мәселелер мен міндеттерге назар аударуымыз қажет. Ең алдымен жасайтын нәрсе – сыбайлас жемқорлықты жою керек. Дегенмен, бұл ескерту біздің өміріміздің басқа сегменттеріне де қатысты. Білім және ғылым министрлігінің қызметіне келетін болсақ, онда сырттан бақылаушыға онша анық көрінбейтін өзгерістер бар.
- Президенттің тағы бір қозғаған тақырыбы – мемлекет пен қоғам арасындағы қарым-қатынасты өзгерту қажеттілігі. Сіз оны қалай етіп көресіз?
- Егер жоғарыда аталған барлық салаларда түбегейлі өзгерістер орын алатын болса, онда мұндай трансформация болмай қоймайды. Өлшеуге, талдауға және оларды шешу жолдарын қарастыруға болатын нақты фактілер мен мәселелер болған кезде мен абстрактілі ұғымдар мен пайымдауды ұнатпаймын. Бюрократтың қиял-ғажайып арманы ретінде мен оның дебюрократизация мен өзін-өзі бақылаудың орнына саяси трансформация процесі үшін жауапкершілікті енгізуді қалайды деп болжаймын. Алайда ол, мәселен, қоғамдық сананы жаңғырту үдерісіне қатысты жүргізіліп жатқан сияқты. Бірақ оны біреулер қандай да бір жерден көрді ме екен?
