Қазақстанда ұлтшылдық популизмді биліктегі кейбір адамдар жасанды түрде қыздырады деген сенім барған сайын артып келеді. Ол жөнінде Қордай трагедиясына және соңғы уақытта жиілеп кеткен ксенофобиялық үндеулер мен ұрандарға да, бірден бірнеше ұлтшыл лагерь өкілдері енген мәжілістің жаңа құрамына да және басқа да бірқатар белгілерге ресми реакциясына (дәлірек айтқанда, оның болмауына) қарап айтуға болады. Біз қандай нәрсеге тап болдық: бұл шынайы патриоттық ұмтылыстар ма әлде бізге онша түсінікті емес ойын ба, әлде бұл бәлкім қоғамның назарын өзекті мәселелерден алшақтатуға тырысу ма? Нәтижесінде мұның барлығы елге және оның халқына не әкелуі мүмкін? Осы мәселе жөнінде біз саясаткер, экономист, қоғам қайраткері Петр Своикті өз ойларымен бөлісуді өтіндік.

- Мен сіздің сұрақтарыңызда негізделген тұжырымдар-болжамдармен толық келісемін. Тек біреуінен басқа – мұндағы ойын әбден түсінікті. Мәселенің мағынасы бұл әлем қазір барлық жағынан шынымен жаһандық сипатқа ие болғанында. Сондықтан кез-келген адамның басына келетін қандай да болмасын ойдың, тіпті ең қарапайым ойдың табиғи болып көрінетіні соншалық, ол жөнінде тіпті дау тудыратын ештеңе жоқ дегендей, ол жаһандық вертикальдың ең интеллектуалды шыңдарында (жай ғана оның төменгі бөлігіндегі қабылдаудың табиғилығын түсінуінде) пайда болуы мүмкін және сол жерден де сол төмендегілерге түседі.

Төмендегі және жоғарыдағы деңгейлердің идеялары мен мүдделерін өз бойынан өткізетін, оларды түсіндіретін және өзінің мүдделері мен идеяларымен қанықтыратын таратушы орта – жергілікті, ұлттық және ұлттықтан жоғары деңгейдегі саясаткерлер мен саясаттанушылардың, кәсіпкерлер мен журналистердің, шығармашылық және техникалық интеллигенцияның бүкіл массасы.

Көзқарас жүйелері әртүрлі жолдармен, соның ішінде бір-бірін өзара жоққа шығаратын негіздермен де ұсынылуы мүмкін. Мысалы, егер сен Қазақстанда тұрсаң, онда сен қазақ тілін білуге міндеттісің. Мұнда не жөнінде дауласуға болады деген сияқты. Елде тек қазақ ұлты бар, ал қалғандары – ұлттық диаспоралар немесе жай ғана этностар дегендей. Кімге түсініксіз? Қазақ титулдық ұлтының Қазақстанда билікке табиғи құқығы бар, ал диаспоралар бұл құқықты құрметтеп, мойындауға тиіс.

Алайда, дәл осы сияқты даусыз тағы бір нәрселер, атап айтқанда: егер сен Қазақстанда тұрсаң, бірақ сенің тілің орыс тілі болса – сен өз құқығыңдасың, сондықтан сені басқа тілді үйренуге ешкім мәжбүрлей алмайды деген; ұлт этникалық емес, азаматтық негізге ие деген; мемлекеттегі билік жасанды түрде бөлінген қазақ ұлтына емес, көпұлтты Қазақстан халқына тиесілі деген максимамалар бар.

Ал егер ұлттық және мемлекеттік құрылыстың негіздері жөнінде төменнен туындаған немесе жоғарыдан төмен түсірілген идеялар тікелей ел мен қоғамның ішінде қақтығысып қалатын болса, Алла сақтасын! Мұндай қақтығыстарды болдырмауға қол жеткізетін басты кепілі – бұл осы мемлекеттің саяси және әлеуметтік ортаның халықтың негізгі бөлігімен бөлісу және постулат ретінде айтудың қандай да бір жүйесін жүзеге асыру қабілеті. Басқа идеяларды қабылдауға арналған кез-келген сыртқы әрекеттер қатаң қарсылыққа тап болуы тиіс. Сонымен қатар, мемлекет пен қоғамның ішінде ұлттық мемлекеттіліктің негіздеріне қатысты күмән, даулар мен түрлі нұсқаларға орын болмауы тиіс.

- Бізде мұндай кепілдік бар ма? Бұл қаншалықты сенім артуға тұрарлық? Ұлттық құрылыстың осы екі тұжырымдамасын қатаң қақтығыстан не ұстап тұр?

- Мінеки, осы жерде Қазақстан бірден екі осалдыққа тап болды – ескірген ішкі осалдық және жаңа сыртқы осалдық.

Ішкі осалдық «бір ел – екі ұлт» формуласында жатыр және, шынын айтқанда, объективті сипатқа ие. Кеңес Одағы ыдырағаннан бері үш онжылдық өтті, бұл өте көп және сонымен қатар өте аз. Сол кездерде қалыптасқан қазақстандық ұлт бүкілодақтық ұлыстың бір бөлігі ретінде ешқайда кеткен жоқ және өскелең ұрпақтарда көбеюін жалғастыруда. Қазақ КСР-і де ешқайда кеткен жоқ – ол энергетика мен ТКШ-да, қала құрылысында, өнеркәсіптік объектілерде, адамдардың ойлауы мен әдеттерінде қалды.

Бірақ дәл сол шамада тиісті ұлттық өзін-өзі сәйкестендірумен жаңа қазақ мемлекеттілігі (қандай да бір мағынада және шын мәнінде «нөлден құрылған») қалыптасты. Негізінде, қазақ ұлты да, қазақстандық ұлт та қақтығыссыз өмір суріп қана қоймай, бір-бірін толықтырады. Екеуі де бір мемлекеттілікте өмір сүре отырып, ұрысып қалмағаны бекер емес. Сонымен қатар, қазақстандықтардың едәуір бөлігі этникалық жағынан да, азаматтық жағынан да ұлттық қауымдастықта өзін еш қиындықсыз теңдестіреді.

Дегенмен, мұндай жағдайда теңдестірілген ұлттық саясатты жүргізу – бұл жауапты іс, ол берік қолмен ымыраға келуді және ең бастысы ниеттердің ашықтығын талап етеді. Қазақ билігі бұл жерде де «көп векторлыққа» жүгінді, нәтижесінде барлығын шатастырып, сайып келгенде, өзі-өзін алдады. Дәл осылар тәуелсіздіктің алғашқы күндерінен бастап ұлттық құрылыстың екі тұжырымдамасын – этникалық және азаматтық тұжырымдамаларды бір-біріне қарсы қойып, содан бері бірден екі жақта тепе-теңдіқ сақтауға тырысуда.

Сол тілдік заңнама да – бұл жүзеге асырылмайтын, талаптарды орындамайтын және бір-бірін жоққа шығаратын декларациялар жиынтығы. Мәселен, Конституцияға сәйкес, билік органдары арнаулы заң негізінде азаматтардың мемлекеттік тілді еркін меңгеруіне жағдай жасауы тиіс. Бірақ бұл заң конституциялық тапсырманы елемей, оны азаматтардың қазақ тілін меңгеру парызымен әдейі алмастырған сияқты. Оның үстіне қазақ тілі патриоттарына осындай заңнаманы барлық шаралармен, соның ішінде мәжбүрлеу арқылы орындауды талап етуге құқық беретін осындай борышты Қазақстан халқының топтасуымен байланыстырған.

Қоғамның орыс тілді бөлігі, әрине, осындай үндеулерден сасқанады, бірақ тыныштық сақтайды, өйткені ол қазақ билігі өздерінің қабылдаған тіл заңнамасының өздері де сақтамай, халықтан да оның сақталуын талап етпейтінін көріп отыр. Барлығы да дәл осында теңдестіріледі.

- Бұл тепе-теңдікті сақтау қанша уақытқа созылады? Ерте ме, кеш пе маятник бір бағытта қозғалады ғой. Бірақ қай жаққа қозғалады екен?

- Мұндай екі жағынан да осал маневр жасаулар әлі ұзақ уақытқа созылуы мүмкін еді, бірақ мұнда сыртқы осалдық келіп жетті. Әлемдік гибридтік соғыс жүріп жатыр, соның нәтижесінде Қазақстанды қос ұлттық бірегейліктің екі жағынан да шайқауға тырысады. Сонымен қатар, осы екі жағынан да ең осал – билеуші топ. «Сыртқа әкету» схемаларына терең енгізілген қазақ компрадорлары іс жүзінде толық сыртқы тәуелділіктің негізгі кепілі болып табылатын «мемлекеттік тәуелсіздікке» тұйықталған саясатты жүргізуден ешбір жағдайда бас тарта алмайды. Осындай батыстыққа тәуелділіктің аясында олар Еуразиялық интеграцияның саяси бөлігінен қатаң бас тартуды көрсетуі керек, бұл үшін ұлтшылдық-патриоттық күштер қажет.

Алайда, осы бөлімдегі тепе-теңдік үшін ұлтшыл патриоттарға емес, Ресейдің өзіне алғыс айту керек, ол әзірге жалғыз өзі ғана ЕАЭО қатысушыларының «тәуелсіздігінен» пайда көріп отыр: тек онда ғана бұрынғы одақтас республикалармен бірге үлкен оң сауда мен қаржылық баланстары бар. Ал қазіргі сауда форматынан бірлескен инвестициялық форматқа көшуге келгенде, мәселе басқаша болады. Бірақ ол қашан болатыны және жалпы болар-болмасы әлі белгісіз.

Әзірше айталық, адалдыққа қатысты сұрақтар жинақтау процесі жүріп жатыр. «Орыс халқының сыйлықтары» жөнінде көп шу шығарған депутат Никоновтың сөздері ондай сұрақтар жеткілікті дәрежеде жиналғанын көрсетеді. Тағы бір жинақталатыны – Қазақстанның екінші президентін қазақ ұлтшылының реномесіне әкелу әрекеттері. Шын мәнінде, президент Назарбаевтың кезінде мұндай жағдай болған жоқ, ал президент Тоқаевтың кезінде – ұлтшылдықтың көріністері бірінен соң бірі орын алып жатыр…

Шын мәнінде, жай ғана тарихи уақыт өзгерді. Алайда кейбір адамдардың екінші президентті ұлтшылдық күн тәртібін қолдаушы ретінде ұсынуға деген ұмтылысы да көрінеді. Бірақ, егер объективті түрде айтатын болсақ, қазіргі мемлекет басшысы, компрадор билігінің тәнінен шыққан болса да, «экспорттық» схемаларға онша енгізілмеген көрінеді және тиісті міндеттемелер арқылы ауыртпалыққа салынбаған сияқты. Бұл жәйт оған және онымен бірге біздің бәрімізге нақты тәуелсіздік қосуға және қиын кезеңдерден барынша жақсы өтуге мүмкіндік береді.

Сонымен қатар, мен сізге айтайын, барлығымыз қазақ ұлтшылдарына – олар үшін де, біздің ортақ игілігіміз үшін де – қолдау көрсетуіміз керек...

- Оның қандай мағынасы бар? Және атап айтқанда, қазақ ұлтшылдарының қайсысын қолдау керек?

- Ең алдымен анықтап алатын нәрсе: қазақ ұлтшылдығының өзі, мысалы, Украинада болған сияқты, ел мен қоғамды екіге бөлуге қабілетті фактор ретінде қауіпті ме? Жоқ деп есептеймін! Бұл үшін ішкі потенциал да, сыртқы күштер де жоқ. Мысалы, Киевте Мәскеуден қарама-қарсы бағытта, Вашингтонды есептемегенде, Варшава, Берлин және Париж бар, Минскте – Вильнюс және тағы сол Варшава бар. Ал бізде – тек Үрімші ғана бар.

«Украина – Ресей емес» жобасы москальдарға деген реніште, оған қоса Қырым мен Донбассты тартып алғаны арқылы жаңартылған тарихи ренішпен бірге, Путин өліп қалады, ал Ресей Федерациясы ыдырайды деген сенімділікке негізделген. Сондай-ақ Байден Маршаллдың жаңа жоспарын жүзеге асырады, өзіндік экономика өркендейді, ал москальдар өздерінен-ақ қызғаныштан қырылып қалады деген үмітте негізделген. Шын мәнінде, украин ұлтшылдығына қатысты «оны жемесем де, тістеймін» деген классикалық тұжырым іске қосылды. Ел мен халық бірден бірнеше үлкен ойыншылардың тістеріне түсіп қалды. Енді Украинаны қалай жыртып, оны кім жұтатынын күту ғана қалды.

Қазақ ұлтшылдығына батылдық пен қандай да бір түрде бірігу қабілеті мүлдем жетіспейді – ол өз ішінде бөлінген және өзі-өзінен қорқады. Қазақ ұлтшылдарының бірде-бір біріктіретін жобасы – оппозициялық болсын, биліктік немесе аралас болсын, бүкіл тәуелсіздік жылдары бойы іске асырылмады. Олар біздің көз алдымызда сансыз рет басталып, тез арада тоқтап қалды.

Және бұл объективті нәрсе: тарихи тұрғыдан алғанда, қазақ қоғамдастығы ру және жүздерге бөліну арқылы жүзеге асырылатын, сондықтан осындай «таза» ұлттық бірегейлікті қазіргі заманғы саясатқа ауыстыру туысқанаралық және тұысқан ішіндегі қарсыластықты туындатады. Нағыз қазақ ұлты – бұл таза кеңестік феномен, ол КСРО-да қалыптасты, орыс тілін сіңіріп, интернационалдық сипатқа ие болды. Өзінің мұндай мәнінен бас тарту әрекеті қазақішілік және қазақстанішілік қауымдастыққа тек нұқсан келтіреді.

Сонымен бірге өзіне сенімді және басқаларға жауапты қазақ ұлтшылдығы бізге үзілді-кесілді қажет. Айтпақшы, КСРО конструкциясындағы ең сенімдісі дәл осы ұлттық құрылғы болған. Ресей империясы, зардап шеккен куәгердің айтуы бойынша, самодержавие одан бас тартқаннан кейін, үш күнде жойылды. Содан кейін тағы екі онжылдыққа азаматтық соғыс созылды – алдымен ұрыс даласында, содан кейін большевиктер партиясының өзінде. Ал КОКП-ның капитуляциясына байланысты Кеңес Одағының ең үлкен апаты салыстырмалы түрде тыныш өтті – империя әлемдік нарыққа еңгізілген компрадорлық «егемендердің» басшылығымен камуфляждалған одақтас республикалардың тігістерінен сөгіліп бөлініп қалды. Шын мәнінде, бүкіл құрылым бөлшектелген түрде болса да, орнында қала береді, сондықтан қолайлы тарихи уақыт келген кезде жаңа құрастыру тез жүреді.

Тиісінше, бізге мемлекеттік тілді білмейтіндерге айыппұл салуға, оларды жұмыстан шығаруға, жер аударуға немесе қазақ тілін мәжбүрлеп оқыту үшін лагерьлерге жіберуге шақыратын қазақ ұлтшылдығы қажет емес – мұндай үндеулер үлкен ақылдан жасалған емес, ол әлсіздіктен болған нәрсе. Сондай-ақ ЕАЭО-дан шығуға шақыратын «патриоттар» да қажет емес. Егер сіз өзіңізге қиындықтар қосқыңыз келсе, шығуға болады. Бірақ шикізаттық сападан, индустриялық артта қалудан және біздің пайдамызға сай келмейтін сауда қатынастарынан қайда және қалай шығу керек?

Сонымен қатар бізге «Ақ жол» партиясын ұстап отырған «жүйелі» ұлтшылдар мүлдем қажет емес. Осы партиядан бір депутатты ол орыс тілін Конституциядан шығаруды ұсыну үшін қосқан жоқ па екен? «Ақ жол» бағдарламасында сайлауда қазақ халқына қатысты тоталитарлық билік «ұйымдастырған» Ұлы ашаршылықты халықаралық деңгейде мойындау жөніндегі жұмысты бастауға шақыру болды. Мәселенің осындай тұжырымын іс жүзінде жүзеге асыру үшін осы партияның жетекшісін Брюссель мен Вашингтонға жіберейік. Немесе, бәлкім, бірден Мәскеуге жібереміз бе? Ол сол жерден қандай нәтижемен оралады және өз елі мен халқына көп пайда әкеледі ме?

Біздің барлығымызға ұлттық заңнамада және мемлекеттік идеологияда этникалық және азаматтық қағидаттардың бірлігін үйлестіре алатын, Қазақстандағы ұлтаралық келісім іс жүзінде сақталатын қазақ ұлтшылдығы қажет.

Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында алда тұрған «қызыл директорларды» бизнестен және қазақ емес ұлт өкілдерін биліктен ығыстыру міндеті ойдағыдай шешілді. Енді тұтас қазақ жүзін алған ұлттық мемлекеттілік басқа сын-тегеуріндердің алдында тұр. Ел ішінде – бұл экспорттық-шикізаттық модельдің тауысылуы, қазақ және қазақстандық социумдардан туындайтын жойылмас сыбайлас жемқорлық, билікке наразылық. Сыртта – жан-жақтан күшейіп келе жатқан қысым: бір жағынан – «орыс халқының сыйлықтары», екінші жағынан – мысалы, бұрын ешқашан болмаған Еуропалық парламенттің қатаң шешімі. Мұның барлығы таңдау жасауға мәжбүр етеді.

- Сіздің ұсыныстарыңыз қандай болады?

- Қазақ билігі мен қазақ ұлтына қазақстандық қоғамдастыққа арқа сүйеуді мүмкіндігінше тезірек іздеу керек. Ал, қазақ ұлты объективті екітілді болғандықтан, онда дәл осы жәйт негізге алынуы тиіс. Оның үстіне қазақ тілі осындай жаңа құрылымда – бұл екі мемлекеттік тілдің бірі ғана емес, ол мемлекет арнайы түрде, кең тізім бойынша мемлекеттік және жария лауазымдарға орналасу кезінде заңнамада жазылған қазақ тілін білу талаптары арқылы қолдайтын тіл. Бұл, бір жағынан, мемлекетті басқаруды қазақтарға бекітеді, ал екінші жағынан – орыс тілділерге түсінікті ережелер белгілейді. Бұл көлік жүргізуші куәлігі сияқты болсын: біреулер оны сатып алады, бірақ жолдардағы ережелерді барлығы да сақтауы тиіс

Екіншісі – кадрлық саясат, онда ештеңе ойлап табудың қажеті жоқ, тексеріліп дәлелденген үлгілерге оралу жеткілікті. Билік органдарының, мемлекеттік мекемелердің, кәсіпорындар мен компаниялардың бірінші басшыларының әрбір төртіншісі (ал ең жақсысы әрбір үшіншісі) қазақтар арасынан емес болуы тиіс. Бұл жағдайда: бірінші басшының бірінші орынбасары міндетті түрде басқа ұлт өкілі болады деген алтын ереже қажет. Сыбайлас жемқорлықты біз осылай жеңбеспіз, бірақ біршама қысқартатынымыз сөзсіз.

Тек осылай ғана қазақ ұлты қазақстандық ұлтпен бірігеді, және бұл аса сенімді конструкция болады.