Бес жыл бұрын біздің басылымда «Бізге, қазақтарға, өзімізге жағымды сөздерді азырақ айтып, бір-бірімізге шындықты жиірек айтуымыз жөн болар еді», – деп аталатын мақала жариялаңған болатын. Ал кейбіреулер дәл осындай фразаны өмірден өткен беделді жазушы Шерхан Мұртаза айтқан дейді. Бірақ бүгінгі әңгіме мүлдем ол сөздердің біріншілігі кімге тиесілі жөнінде емес, өйткені осы сөздерді кез-келген адам айтуы мүмкін. Қазір ол сөздерді еске түсіреуге себеп пайда болды.
«Фейсбуктегі» аса эмоционалды қозулар
Белгілі қазақ тілді тележурналист С.А. бір кезде «Фейсбуктегі» парақшасында өзінің (біздің) ұлттастары жөнінде: «Өте жалтақ, өте парақор, өте мақтаншақ, өте дарақы, өте жағымпаз халықпыз» – деп сипаттаған постты жариялаған еді.
Бұл анықтамалардың кейбіреулерінің орыс тілінде бір мәнді аудармалары жоқ, өйткені олардың әрқайсысында бірнеше мағына бар. Мысалы, «жалтақ» деген сөз «қорқақ», «өзгелердің пікіріне қарайтын», «біреуге ұнамаудан жасқанатын» дегенді білдіреді, ал «дарақы» деген сөз – «жеңілтек», «көзбояушылықты ұнататын», дегенді білдіруі мүмкін. Ал «жағымпаз», «парақор», «мақтаншақ» деген сөздердің мәнін түсіну оңай.
Осы қысқаша мәтін көптеген «қеліспеушіліктер» мен жағымсыз пікірлер, соның ішінде басқа журналистер тарапынан да, тудырды. Олардың арасындағы айтарлықтай танымал біреуі авторды жолдан тайған деп те, тіпті ұлт сатқыны деп те атады. Егер С. А. өз лауазымын, мысалы, орыс тілді аудиторияға жолдаған болса, мұндай наразылықты түсінуге болар еді. Бірақ ол оны ФБ-тің тек қазақ тілін білетіндер кіретін, яғни қазақтардың өздері ғана оқитын сегментінде орналастырды. Қандай да бір этникалық топтың өкілдері өз шеңберіндегі өздерінің ұлттық сипатының кейбір ерекшеліктеріне жағымсыз баға берген болса, оның қорқынышты, лайықсыз немесе қылмыстық не нәрсесі бар екен? Көптеген басқа ұлттар үшін бұл әдеттегі іс, сондықтан олар бұл жөнінде қандай да бір эмоционалдық қозудан аулақ.
Сонымен қатар, әдетте, орыс жазушылары мен философтарының орыс халқы жайлы теріс пікірлерін (ондағы зиялы қауым, әсіресе революцияға дейінгі, сондай қатты, өте жағымсыз сөз айтудан ұялмаған, алайда оны өз отандастарын жақсы көрмейтіндігінің дәлелі ретінде қарастыруға болмайды, қайта бәрі керісінше. Дәл осыны Абайдың «Қара сөздері» туралы да айтуға болады) қуана-қуана келтіретіндер де бар. Олардың қарабайырғы логикасы бойынша: егер олар өздері туралы осындайды айтатын болса, бұл жәйт шын мәнінде олардың бір нәрсесі дұрыс емес дегенді білдіреді, демек, біз көршілерімізден – бұрынғы «отарлаушыларымыздан» – әлдеқайда жақсы, лайықты, өркениетті екенбіз. Яғни, өзін-өзі бағалау арта түседі. Ал біреу мұндай адамдарды аспаннан жерге түсіруге тырысатын болса, олар мұны өте ауыр сезінеді. Кейбір БАҚ-тардың тіпті әзіл-сықақшы Тұрсынбек Қабатовты да: «Ол неге қазақтардың жағымды жақтары туралы айтпайды? Егер біз өз ұлтымызды өзіміз жамандасақ, онда басқалардан не күту керек?» – деп, оның жай ғана тұрмыстық тақырыптардағы зиянсыз интермедиялар үшін қалай соққыға алғанын еске түсіріңіздерші.
Осы «ұлт жанашырларының» көзқарасы бойынша қазақтарды тек мақтан тұтып, оларға таңдану қажет және, олардың пікірінше, патриотизм дәл осындай болуы керек. Қазіргі шындықта біздің этностың «ерекшелігінің» және оның ұлылығының дәлелдерін табу өте қиын болғандықтан, олар өз назарын өткен ғасырларға аударады. Әрбір екінші адам өзін өткеннің білгірі деп есептей отырып, сол кезде тек дана билеушілерді, батыр әскери қолбасшыларды, көрнекті ақындар мен ғалымдарды, өте жақсы ұйымдастырылған қоғамды көреді. Тарихи мифтерді құрастыру ұлттық хоббиге айналды. Бірақ мұның бәрі сол кезде шын мәнінде орын алған болса да, онда оған біздің (қазіргі заманауи қазақтардың) қандай қатысымыз бар? Ал ең бастысы – біз осындай даңқты өткенге лайықпыз ба? Осы адамдардың арасында кімде-кім өзіне осындай сұрақтар қояды ма?
Мысалы, гректерде өз тарихы жөнінде мақтану үшін біздікінен әлдеқайда көп негіз бар. Бірақ Google-ге елдің атауын енгізетін болсаңыз, ең алдымен ұлы антикалыққа байланысты нәрселер емес, Еуропалық Одақтың көмегімен әрең дегенде шыққан қатты қаржылық дефолт туралы еске салу ретінде «дағдарыс» деген сөз шығады. Ал итальяндықтар жақында ғана тек ежелгі Риммен ғана емес, сонымен қатар мафиямен және жиі орын алатын үкіметтің дағдарыстарымен байланыстырылған. Мінеки, біз де өз тарихымызды қаншама сүреттеп, әдемі етіп көрсетсек те, сыртқы әлем деңгейінде бізді Қазақстандағы қазіргі жағдай бойынша, осы уақыттағы өмір сүруіміз бойынша және дәл бүгін не істеп жатқанымыз бойынша бағаланамыз.
Патриот деген – ол тек қана мақтау айтатын адам емес…
Ал біз өзіміздің ұлттық сипатымыздың кейбір, жұмсақтау айтқанда, ерекшеліктерінен (оның ішінде жоғарыда аталғандардан да) арылмағанша, өз өмірімізді, өз елімізді де әлемде құрметтейтіндей етіп, ал өзімізді Отанымыз үшін мақтаныш сезімі бөлейтіндей етіп жасай алмаймыз. Әрине, біздің адамдар керемет, тек билеуші элита ғана бізге лайық емес деп есептеуді жалғастыра беруге де болады, бірақ әр халық өзіне лайық билікке ие болады деп бекер айтылмаған.
Өмірден қарапайым мысал. Қазақтың тойы немесе мерейтойлық салтанаты өтіп жатыр. Барлығы, соның ішінде ақсақалдар да, жиналды. Ал шақырылған аудан немесе ауыл әкімі, немесе басқа да, жергілікті стандарттар бойынша маңызды шенеунік (оның қатысқанын ертең мақтан тұтатын той иесі өзін-өзі бағалауын арттырады), әдеттегідей «кешігіп жатыр» – мұндай адамдар өзінің жұмыскерлігін және сонымен бірге маңыздылығын көрсетуді жақсы көреді. Жүздеген адамдар оны сабырлықпен күтеді. Бұл билікті одан әрі бұзатын нағыз құлшылдық пен жағымпаздылықтың көрінісі емес пе? Немесе, айталық, облыс әкімі ауданға барып, халықпен кездесулер өткізіп жатыр. Жергілікті тұрғындар арасында оған нақты жағдайдың суреттемесін көрсетуге, қандай да бір ескертулер жасауға батылы жететін адамдар көп пе? Ал қонақты да, жергілікті әкімшіні де мадақтауға дайын жалбарынушылардан көп ешкім мұнда табылмайды.
Елдегі сыбайлас жемқорлық осындай деңгейге жетті, оның ішінде (және ең алдымен), өйткені біздің жаппай сана-сезіміміз бұл құбылысты ақтайтын көптеген себептер табады. Ал өзінің әл-ауқатын пара алу және «кері қайтару» («откат» беру) арқылы құра алған адам әділ ашудың объектісінен гөрі қатты қызығу, тіпті еліктеу объектісіне айналады. Немесе тағы бір нұсқа: ұятсыз, бірақ біз үшін «бейтаныс» шенеунікті айыптай отырып, біз «өзіміздікін» (туысқанымызды, курстасымызды, жақсы досымызды) қалқанға отырғызып аспанға көтеруге дайынбыз: ол иттің баласы болса да, бірақ өзіміздікі, оның қолынан бізге де бір нәрсе тиіп қалуы мүмкін. Егер ол қызметі бойынша жақсы көтерілсе, онда бұл тамаша: бәлкім ол бізді де бір жерге орналастырады. Ал осының барлығынан кейін қалайша біреулер билікте адал адамдар болуын талап етеді?
Бір сериалдағы «Халықты өзгерту керек» деген фраза естеріңізде ме? Біздің тақырыпқа қатысты оны: «Адамдарда бір нәрсені өзгерту керек» – деп қайта атауға болады. Басқаша айтқанда, қазақтың ұлттық сипатында сөзсіз бар құнды қасиеттерді сақтап және дамыта отырып, біз шын мәнінде өркениетті, азаматтық, құқықтық қоғам құруға мүмкіндік бермейтін нәрсені өзімізден сығып алып тастауға тиіспіз. Олай болмаған жағдайда, бізде айтылатындай, «ел болмаймыз».
Бұл ұзақ уақыт талап ететін және қиын іс. Ал кез келген іс сөзден басталады. Демек, біз барлық адамдарға емес болса да, біздің көпшілігімізге, қазақтарға тән жағымсыз қасиеттер туралы ашық және адал айтуға тиіспіз. Сонымен қатар, дәл біз өзіміз, ел халқының едәуір бөлігін құрайтындықтан, оның болашағы үшін толық жауапкершілікті өзімізге артамыз. Егер әйгілі мақал-мәтелді өзгертетін болсақ, «патриот деген – ол тек қана мақтау айтатын адам емес, ол шындықты бетке айтатын адам».
Ал біз болсақ әзірге негізінен кез-келген себептерді пайдаланып, «мақтау айту» сияқты іс-әрекеттермен айналысамыз. Этностық тұрғыда өздерімізге жағымпаздық таныту, өздерімізді мақтан тұтып, қазақтардың ерекшелігі жайлы орынсыз айта беруіміз кейде тіпті шектен шығып кетеді.
Немесе жақсы нәрсе айту қажет, немесе ештеңе айтпау керек пе?
Ең болмағанда өнердің ең массалық түрін алайық – қазіргі Қазақстанда бұл эстрада, алайда оның қазіргі түрінде оны өнер деп айту қиын. Егер басқа елдерде әртістер тек қызға немесе жігітке деген махаббат жайлы айтатын болса, онда бізде тек біздің халқымыздың өкілдеріне ғана тән қандай да бір ерекше қасиеттерге ие қазақ қызына немесе қазақ жігітіне деген махаббат жайлы айтылады.
Мінеки, мысалы, өте танымал әнші Ерке Есмахан орындайтын «KZ жігіт» әнінен: «Көрдім-көрдім мен оны қиығымен көздің/ Ойлы, бойы еңселі, қазақ екен сездім…. Ғашықпын мен қазақ ұлына/ Жүрегінің тазалығына». Немесе оның «Астанада жоқ жоқ...» деп аталатын басты хитында оның кейіпкері жалғыз ғана бір жігітті іздеп жүргені жөнінде айтылады: «Қазақ па екен өзі?! Ғажап па екен сөзі?» Осындай шлягерлердің тұтастай бір топтамасы басқа да «супер жұлдыз» Төреғали Төреәліде де бар: «Қазақ қызы», «Жаным қазақ», «Қазақ қызға үйленем». Басқа орындаушыларда қазақ жігіттері, қазақ келіндері... ал «Мен қазақпын», «Мен қазақтың ұлымын» деген және т.б. әндерге тіпті сан жетпес.
Ал бұл қандай да бір патриоттық сезімдермен түсіндірілмейді. Мұның себебі әлдеқайда қарапайым. Әртістер, олардың продюсерлері, ән мәтіндерің авторлары көрерменді қалай «айналдырып алуға», оның назарын қалайша өздеріне қарай тартуға болатынын жақсы біледі. Қазіргі жаппай қазақ көрермендері, тыңдаушылары нені қалайды? Ол ән арқылы тағы бір рет өзіне тиесілі адамдардың эксклюзивтілігіне, бірегейлігіне сендіргісі келеді – бұл оның жанына жылы сезінеді, оны өз алдында мағыналы етеді: «біз (демек, мен де) басқалардан жаман емеспіз, тіпті олардан гөрі жақсырақпыз».
Біздің аса құлшынысымыз да осы құбылыстар қатарлы. Айталық, ұлттық аспаптар оркестрі шетелге барып, залда жергілікті қазақ диаспорасының өкілдері және экзотиканы сүйетіндер жиналған жағдайда біз ұлттық музыкамыздың триумфы жайлы жар саламыз. Қандай да бір жазушы өз кітабын шетел тілінде шығарса (өзі аудармашыны тауып, оған өзі ақша төлеп, немесе біреу көмектессе – мемлекет немесе демеуші) онда БАҚ-та «Қазақ әдебиеті бүкіл әлем бойынша таралды» деген тақырыппен басылымдар бірінен соң бірі шығып жатады. Кітаптың бірнеше жүз дана таралыммен ғана шыққанына, сондай-ақ шетелде аударылған автор деген атақты қажет ететін автордың өзі сол кітаптарды сатып алып, өзіне керек адамдар арасында тарататынына ешкім мән бермейді.
Біз жалпы «триумф», «әлемдік деңгей», «әлемдік танымалдық» деген сөздерді барлық қазақ және қазақстандық әдебиетке, кинематографқа, дипломатияға, спортқа және т.б. қатысты қолданғанды ұнатамыз, дегенмен бұл үшін ерекше негіздер жоқ. Өте көп мысалдардың арасынан біреуін келтірейін. «Фейсбукте» С.А. жолдан тайған деп атаған сол журналист бірнеше ай бойы газеттердің бірінде «Әлемдік деңгейдегі қазақ жаттықтырушылары» айдарымен мақалалар жариялайды. Оның кейіпкерлерінің арасында күрес бойынша қазіргі жаттықтырушылар да бар – спорт түрі, онда біздің спортшылар жиырма жылдан астам уақыт бойы олимпиадаларда да, әлем чемпионаттарында да жеңіске жете алмады. Моңғолдар, солтүстік корейлер және басқалар (біз олардың жаттықтырушылары туралы тіпті естімегенбіз) чемпион атанып жатады, ал біздікілер «әлемдік деңгейдегі жаттықтырушылардың» басшылығымен әлі де ондай жетістіктерге қол жеткізе алмай жатыр. Бұл біртүрлі қызық емес пе?
...Кинорежиссер Андрей Кончаловский «Орыс халқы жайлы тек қана жақсы сөз айту үшін, ол әлі өлік емес» – деген сөз тіркесіне ие. Біздің қазақ халқы жайлы да дәл осыны айтуға болады деп ойлаймын…
Қазақ ұлтын қазақстандық ұлтпен қалай біріктіруге болады?
