Тіл мәселесі қазақстандық қоғамның пікірін, дәлірек айтқанда, оның қазақ бөлігінің қоғамдық пікірін кезекті рет қоздырды. Оның айрықша ерекшелігі, ол әдеттегідей өзін жалған азаматтық белсенділік түрінде көрсетті. Неге жалған азаматтық дейсіздер ме? Өйткені «тілдік патрульдер» деп аталатын активистер қатарындағы ұлттық-популистер өздерінің аса пысықтығын дәл сол бұрыннан және көп қолданылатын «Қазақ тіліне қауіп төніп тұр!» деген ұран сияқты контексте көрсетті. Ал бұл олар үшін әрқашан іс жүзінде ұтымды әдіс болып табылатын.  

Әдеттегідей, үнді бастаған ұлттық интеллигенция өкілі – ақын және әр түрлі марапаттардың лауреаты Маралтай Райымбекұлы. Оның ҚР президенті Әкімшілігі басшысының бірінші орынбасары Дәурен Абаевқа жазған хаты бүгінде әлеуметтік желілерде өте қызу талқылануда. Мен оның мазмұнын орыс тіліндегі нұсқада қайталап айтпаймын, бірақ оның «Отанға, яғни мемлекеттік тілге қауіп төніп тұр!» - деген жалпы пафосы баршамызға таныс.

Ең қайғылысы, Маралтай мырза біздің «ұлттық интеллигенциямыздың» (оның ішіне жазушылар, ақындар және басқа да шығармашылыққа қатысты қайраткерлер кіреді) типтік өкілі ретінде өзінің мызғымас надандығын және өзі түсіндіруге міндеттелген тақырыпты мүлдем түсінбейтіндігін қаншасыншы рет көрсетті.

Әр жолы, келесі кезектегі осындай оғаш жағдайларға тап болғанда, мен өзіме: «Мұндай күйзелісті жағдайдың себебі неде?» - деген сол бір сұрақты қоямын. Қанша оғаш көрінгенмен, бұл құбылыстың тамырын, менің ойымша, кеңестік ұлт саясатының бұрмалануынан іздеу керек. Солардың бірі, бүгінде жек көрінішті «адамның жан дүниесінің инженерлері» кеңес үкіметі ұлттық шығармашылық интеллигенция деп аталатындарды бағып-қағып өсіру процесіне көп көңіл бөлді, олардың көпшілігі Қазақстан Жазушылар одағының айналасында болды. Сонымен қатар, ғылыми-техникалық интеллигенция әрқашан екінші орында қалып отыратын. Ол мүлде жоқ болды деген сөз емес, бірақ ол ұлттың рухының қалыптасуына онша әсер етпеді. Тек өткен ғасырдың 60-шы жылдарының аяғында ғана оның қабаты азды-көпті көзге түсе бастады. Дегенмен, қалай болғанда да, дәл сол шығармашылық интеллигенция деп аталатындар мемлекеттің идеологиялық басты, егер осылай айтуға болса, кеңесшісі болды.

Нәтижесінде бұл идеологиямен не болғаны бәріміздің есімізде. Бірақ бұл жерде тағы бір оғаш парадокс бар. Біздің салыстырмалы түрде жас қазақ мемлекеттілігіміз өзінің жағымсыз және прогрессивті емес қасиеттерінде анық кеңестік штампқа ие. Соншама жек көрінішті өткенде көптеген жағымды оқиғалар болғанына қарамастан, біздің қоғам қандай да бір себептермен негізінен жаман нәрселерді – бюрократия, догматизм, шындықтан алшақтық, негізсіз және орындалмайтын жобаларға әуес болу деген ұмтылыстарды көшіріп алды.

Бұған нарықтық трансформация дәуірінде әлсіз, алыс болашақта не болатынын көруге қабілетсіз, архаикалық, креативсіз болып шыққан дәл осы шығармашылық ұлттық интеллигенция айтарлықтай дәрежеде кінәлі. Ал билік ескі әдіспен, дәлірек айтсақ, кеңестік рефлексіне сәйкес, оны сонда да еркелетеді, ал кейде өз басына бәле әкелетініне қарамастан, аса әлпештейді. Кеңес үкіметі бұл тұрғыда көтермелеу және жазалау әдісін (зиялы қауым өз келбетін сақтап қалуға және биліктің талаптарын қанағаттандыруға тырысты деген мағынада) қолдана отырып, алыс болашақта не болатынын көре білді, ал бұл тәсіл өз нәтижесін берді. Біздің ұлттық интеллигенция бұл тұрғыда қандай да болмасын сыннан төмен.  

Нәтижесінде, өз кезінде Петр Своик жазғандай, ел «Жаңа Африканатқа», яғни байлыққа толы жерастылық қоймасы бар, бірақ негізгі геосаяси ойыншылар қазақтардың өздеріне билік етуге мүмкіндік бермейтін елге айналды.

Егер біз өз-өзімізге шынайы қарайтын болсақ, онда біз бір маңызды, бірақ өте жағымсыз нәрсені түсінуіміз керек – егер бәрі қазақи және қазақша болса, онда қойманың қалдықтарынан айырылып, дұрыс мемлекетке айналу мүмкіндігін жіберіп алатындай нәтиже болуы ықтимал. Әттең, бірақ тағдырдың бұрылымы осындай.

Қазақ тіліне келетін болсақ, оның әлі де өзінің түпкі мақсатына, яғни шын мәнінде мемлекеттік тілге айналуына (мүлдем тоналған елдің тілі ретінде емес, егемендіктің таңында біз армандаған елдін тілі ретінде) келе жатқанын саналы түрде түсіну керек. Егер біреу ұмытып қалған болса, Қазақстанның «кувейтизациясының» болашағы жөнінде жанға жайлы мифтерді еске түсірулеріңізді ұсынамыз.  

Журналист Кенже Татиля өзінің жарияланымдарының бірінде келесі нәрсеге назар аударды: «Отыз жылдан астам егемен тарихта қазақ тілі мемлекет пен қоғам өмірінде өзінің лайықты орнын ала алмағаны құпия емес. Немесе басқаша айтуға болады: ол өзінің қазіргі орнын өзінің нақты потенциалына сәйкес объективті түрде алып отыр. Осыған сүйене отырып, жақын арада Қазақстан өзінің дуалистік этномәдени сипатын сақтайды деп болжауға болады. Ал осы бағыттағы өзгерістерді күштеп енгізуге жасалған кез-келген әрекеттер ұлтаралық қатынастардың шиеленісуіне әкелуі мүмкін және бұл біздің еліміздің болашағы үшін ең жағымсыз сценарий болар еді.».

Менің көзқарасым бойынша, бұл қазақ тілінің қазіргі жағдайына берілген әбден объективті баға. Бұл эволюциялық процесті жасанды түрде асықтырудың қандай да болмасын әрекеті алдын ала болжауға келмейтін салдарға толы. Жан жаққа қарап, айналамызда және біздің жанымызда не болып жатқанына ересек адамдарша қарап, талдау жасау жеткілікті. Мен ешқандай қызбалық қоздырғым келмейді, бірақ біздің «қызу бастар» тым болмағанда кейбір кездері ақылға қонымды логиканы ұстанғанын қалаймын.  

Менің «тілдік патрульдер» жайлы түсінігім туралы бірнеше сөз айта кетейін. Қазақ тілінің құлшынысты қамқоршылары өздерінің іс-әрекеттерінде заңсыз ештеңе жоқ деп үзілді-кесілді айтып отыр. Мен заңгер емеспін, сондықтан мен бұл жөнінде дауласпаймын. Бірақ екінші жағынан, ҚР Конституциясының 7-бабының 2-тармағында: «Мемлекеттік ұйымдарда және жергілікті өзін-өзі басқару органдарында қазақ тілімен қатар орыс тілі ресми түрде қолданылады» делінген. Егер біз формальды логикадан бастайтын болсақ, онда мемлекеттің Негізгі заңының әрпі мен рухының «патрульдеу» тәжірибесіне ешқандай қатысы жоқ екені белгілі болады. Оның үстіне, соңғылары өздерінің іс-әрекеттерімен Конституцияда бекітілген қазақ және орыс тілдерінің теңдік принципіне мүлде мұқтаж еместігін көрсетеді. Олар оны жоққа шығарады. Бірақ сонымен бірге, мәселе қазақ тілі жөнінде болған кезде, олар бірден оның конституциялық мәртебесіне жүгінеді. Олар барлығы қазақша болуы керек, әйтпесе жаман болады деп есептейді. Бірақ бұл мәселенің осылай қойылғаны қаншалықты ақылға қонымды және шындыққа жанасымды болып табылады?

Екінші жағынан, дәл осы «тілдік патрульдердің» пайда болуы мен үшін соншама күтпеген нәрсе болып көрінбейді. Мемлекеттің өзі осыған ішінара кінәлі. Неге дейсіздер ме? Ең болмағанда, ішкі саясатта бұрыннан бюрократиялық жүйенің байырғы және идеологиялық көзқарастың этнократизациясына бағдар қабылданғандықтан. Осыдан кейін кейбір отандастарымыздың азаматтық белсенділігінің осындай күтпеген көріністеріне таң қалуға болама?

Басқа бір сұрақ – бұл белсенділік қаншалықты негізделген? Ал мемлекеттік тілдің мүддесін сақтаушыларды осындай ашық «хунвейбиндік» әдістерге жүгінуге мәжбүрлейтіндей, қазақ тілінің жағдайы соншалықты аянышты ма? Осыған байланысты мен белгілі қазақстандық журналистің: «Кез келген дүкенде немесе супермаркетте тауарларының барлығы дерлік, оның ішінде импорттық тауарлары да, қазақ тілінде таңбаланған. Қаріп кішкентай екені рас, бірақ егер қаласаңыз, оны оқи аласыз» - деген өмірлік бақылауын келтіруді жөн көрдім. Онда мәселе неде деген сұрақ туындайды. Орыс сатушы Нина немесе Валентина мемлекеттік тілді әзірге білмейді. Бұл заңға қайшы ма әлде мемлекетке қарсы әрекет пе? Ал онда ұзақ жылдар бойы біздің қоғам өмірінің негізгі қағидасы деп есептелген толеранттылық жөнінде не айтуға болады?

Осы орайда мен беделді ұлттық сарапшы, профессор Рүстем Қадыржановтың ұлттық тілдің рөлі мен орны туралы пікірін келтіргім келеді: «Ұлттық тілдің негізгі міндеті – іргетас болу және сонымен бірге сол арқылы ұлт қалыптасатын құрал болу. Бұл жерде ұлт деп осы қоғамда тұратын әр түрлі этностар мен мәдениеттердің өкілдерінен тұратын біртекті мәдени және тілдік қауымдастықты айтып отырмын. Тіл полиэтникалық қоғамның біртұтас ұлт болып бірігуінде жетекші рөл атқарады».

Ол әрі қарай былай деп жазады: «Алайда, ұлттық мемлекеттің негізі – тіл екенін және мемлекеттің барлық институттары ұлттық тілдің монополиялық жағдайын мұқият қадағалап, қорғайтынын ұмытпауымыз керек. Бірақ ел жаһандануға ене бастағанда, қоғамда тағы бір тіл пайда болады – ол ағылшын тілі. Мемлекет оны өзіне қауіп ретінде қарастырмайды, өйткені бүкіл қоғам жаһандануға қатыса алмайды, тек оның бір бөлігі ғана қатысады. Оның үстіне, ағылшын тілі өзінің сұранысқа ие болғандығына қарамастан, ұлт құрудың ішкі процестеріне араласпайды және мемлекеттің тілдік егемендігін бұзбайды».

Қазақстанның ерекшелігі жөнінде айта отырып, ол келесі сәтке назар аударады: «Егер әлемнің көптеген елдерінде азаматтар ұлттық тілмен қатар ағылшын тілін де меңгеруге ұмтылса, онда Қазақстанда Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев отандастарына әрбір қазақстандыққа үш тілді – мемлекеттік, орыс және ағылшын тілдерін біліңдер деп тілейді. 2007 жылдан бастап лингвистикалық үштілділік бағыты мемлекеттің, ең алдымен білім беру жүйесіндегі ресми саясаты болды. Қазақстанның әрбір азаматына үш тілді үйрете отырып, білім беру жүйесі Қазақстанның жаһандануға енуінің шешуші буыны мен құралына айналады».

Р.Қадыржанов: «Сонда орыс тілі Қазақстанда қандай қызмет атқарады?» - деген әбден қисынды сұрақ қояды.

Және оған: «Менің ойымша, қазіргі таңда Қазақстанда орыс тілі екі қызметті де орындайды. Бір жағынан, орыс тілі Қазақстан халқының негізгі бөлігін, сонымен қатар, өте маңыздысы, қалалық қазақтардың едәуір бөлігін, яғни орыстарды және басқа да титулдық емес ұлттарды біріктіретін ұлттық тілдің қызметін атқарады. Қазақ тілі Конституция бойынша мемлекеттік, яғни ұлттық тіл деп жарияланғанымен, бүгінде оны бүкіл халық емес, оның тек титулдық бөлігі ғана қолданады. Соның өзінде де олардың барлығы қолдана бермейді. Осындай лингвистикалық жағдай – Қазақстанның кеңестік мұрасының рудименті болып табылады, ол одан әлі құтыла алмай жүр, өйткені қазақтар Кеңес Одағының ең орыстанған халықтарының бірі болды.

Сонымен қатар, қазіргі кезде орыс тілі Қазақстанда тағы бір негізгі функцияны орындайды, атап айтқанда, жаһандану терезі функциясын орындайды... Тәжірибе көрсеткендей, орыс тілі қазақ және ағылшын тілдеріне жүктелуі тиіс функцияларды өзіне алып, бүгінде Қазақстанда өте мықты позицияға ие» - деп жауап береді.

Мінеки, оның қазақ тілінің болашағы туралы қысқаша тұжырымдамасы: «Қазақ тілінің тағдыры оның жаһандануға енуіне емес, оның Қазақстан аумағындағы ұлттық тілдің, тіпті Қазақстанның барлық ұлт өкілдерінің қарым-қатынас тілі ретінде емес, тікелей қазақтардың тікелей қарым-қатынас тілі ретінде өз функцияларын қаншалықты толық орындай алатындығына байланысты. Егер қазақтар өз тілінде сөйлесе, онда басқа (барлығы емес, бірақ көп) ұлттар қазақ тілінде сөйлейтін болады, бұл іс жүзінде қазақ тілінің Қазақстанның ұлттық (яғни мемлекеттік) тілі ретіндегі орнын нығайтады».

Мен Р. Қадыржановтың соңғы тезисімен толық келісемін. Мен қазақ тілін одан әрі дамыту үшін екі негізгі проблемалық сәт бар екенін үнемі айтып және жазып келдім. Біріншіден, ол түбегейлі, тіпті революциялық, модернизацияға мұқтаж деп айтар едім. Өйткені, басқа беделді сарапшы Қанағат Жүкештің айтуынша, қазақ тілі әлі де аграрлық қоғамның тілі болып қала береді. Егер мен К. Жукеш мырзаны дұрыс түсінген болсам, мұнда ол қазақтың дәстүрлі көшпелі қоғамы жөнінде айтып отыр.

Екінші проблемалық мәселе – біз, қазақтар, ана тілімізді толық меңгермейінше, ол, өкінішке орай, екінші орында қала береді. Бұл жерде тағы бір сәт бар: бұл жағдайда қазақ еместерден қазақ тілін білуді, және оны осылай, жұмсақтықпен айтқанда, категориялық форматқа қоя отырып талап ету қаншалықты этикалық болады? Мен әлі де сол «тілдік патрульдер» жайлы айтып отырмын.

Тағы бір кішкене ғана жайт. Қазақ тілін, ол үшін қажетті жағдай жасай отырып, дамыту керек. Дәл осылай – қажетті жағдай. Ал мемлекет бұл бағытта, ең алдымен қаржылық қолдау тұрғысынан, көп нәрсе істеп жатыр. Бірақ қандай да бір түрдегі нақты нәтижелер сезілмейді. Және бұл сұрақтардың сұрағы болып табылады. Сондықтан: «Ақша қайда, Маке?» - деген сұрақ туындайды. Ең таңқаларлығы, ақша бөлініп жатыр, күш салынып жатыр, ал тіл қорғаушылар жылдар өткен сайын көбейіп келеді. Бұл жөнінде жазушы және қазақ тілін үйренудің тиімді әдістерінің бірін жасаушы Қанат Тасибеков: «Қазір Қазақстанда 70% қазақтар. Қазақ тілін кімнен қорғау керек?» - деген өте ақылды сөздер айтты. Ал шынымен де, кімнен?!

Енді жалғасып келе жатқан ашуды «жабайы ұлтшылдықтың көрінісі» деп сипаттаған Дәурен Абаевқа жазған Маралтай Райымбекұлының хатына қайта оралайық. Бұл интерпретация ақынды қатты ренжітті, себебі ол өзінің ана тіліне қамқорлық жасайды және оның көзқарасын бүкіл халық қолдайтынына сенімді. Мен Д.Абаевтың қорғаушысына ұқсағым келетіні шамалы, бірақ дегенмен мен оның ұстанымын қолдай отырып, басқа сөз тіркесін – «қарабайыр ұлтшылдық» деген сөздерді қолданар едім.

Оны әйгілі литвалық ақын, әдебиеттанушы және диссидент Томас Венцлова өзінің «Мен тұншығып тұрмын» деп аталатын әйгілі эссесін шығарғанда айналымға енгізді. Онда ол литвалық интеллигенцияны осы «қарабайыр ұлтшылдықта» айыптады. Мінеки, ол өзі бұл құбылыстың табиғатын былай түсіндіреді: «Қарабайыр ұлтшылдық барлық халықтарда, соның ішінде орыстарда, тіпті американдықтарда да бар (мұны АҚШ-тың бұрынғы президенті Дональд Трамптың іс-әрекеті дәлелдеді). Бұл ұлтшылдық Германияда байқалмаса керек. Дәл сол жерде ол көп зұлымдық әкелді, сондықтан айтарлықтай сәтті жойылған.

Оның себептері күрделі – ішінара ол себептерді нақты немесе ойдан шығарылған реніштерден, ашуланшақтықтан, өз-өзін кемсітуінен табады, бірақ көп жағдайда бұл әлеуметтік мәселелерді объективті түрде түсіне алмаудың, артта қалу мен қабілетсіздіктің жемісі». Мен ешкімді ренжіткім келмейді, бірақ бұған қосатын ештеңе жоқ. Бір сөзбен айтқанда, мәселе оңайлықпен шешіледі...