Қоғамда айтарлықтай ұзақ уақыт бойы «билік ұлтшылдарды өз мүдделері үшін пайдалану мақсатында және сонымен бірге оларда өздеріне деген жақсы көзқарас тудыру үшін ұлтшылдарға әдейі жағымпазданады, осылайша, ол екі құсты бір таспен құлатады» деген пікір қалыптасып келген. Бұл шындыққа қаншалықты сәйкес? Ұлтшылдық идеология құмырадан бір шығарылғаннан кейін, өзін кері айдап кіргізуге жол бермейтін жынға айналып кетпей ме? Ұлттық бірегейлікті құрылымдау мәселесінде мемлекеттің ұтымды саясаты жалпы қандай болуы тиіс? Сөз мамандарға беріледі.
Максим Крамаренко, «Еуразиялық саясат институты» Ақпараттық-талдау орталығының жетекшісі:
«Ұлтшылдықтың өсуін егемендіктің күшеюінің белгісі ретінде көрсетуге болады»
- Ұлтшылдық, этномәдени ерекшелікті бекіту формасы ретінде, – өте тартымды саяси технология болып табылады, оның көмегімен бұқараны басқару оңай. «Біздікілерді ұрып жатыр» деген ұранмен халықтың назарын қоғамда шын мәнінде орын алып отырған проблемалардан әртүрлі (көбінесе ойдан шығарылған немесе аса гипертрофияланған) ұлттық фобияларға аударып жіберу ыңғайлы: олар барлығына «бөтендер» кінәлі дейді. Иә, осылайша қоғамның белгілі бір бөлігін тез жұмылдыруға болады, бірақ онымен айналысатын «саяси технологтар» көп жағдайда ықтимал келеңсіз салдарларды ескеруді ұмытып кетеді.
Мысалы, мұндай саяси тәжірибе қоғамда сәйкесінші ұлтшылдық көңіл-күйдердің өршуіне әкелетінін алдын ала есепке алатындар аз. Алдымен олар «ас үйдегі» әңгімелерде көріне бастайды, содан кейін күнделікті өмірде, дүкендерде, автобустарда және т.б. жерлерде айтылған сөздерде пайда болады, содан кейін олар мемлекеттің ішкі саясатының бір бөлігіне айналуы мүмкін, бұл ақыр соңында «бөтендерді», сондай-ақ «бөтендерге» жанашырлық танытатын «өздерінікінің» бөлігін қудалауға әкеледі. Нәтижесінде мемлекет өзін-өзі жоюдың табалдырығына жақындайды.
Қоғамда мұндай көңіл-күйлердің таралуы билік бақыламайтын көшбасшылардың пайда болуы үшін құнарлы негіз болады. Сонымен қатар, билік «тамақтандырған» және насихаттаған адамдар да қоғамның «зарядталған» ұлтшылдық идеяларына деген кең қолдауын сезініп, жағдайды билікті басып алу үшін пайдалануы ықтимал. Бәлкім, осы бағыттағы жағдайдың дамуының ең жарқын мысалдары ХХ ғасырдың ортасындағы қазіргі Украина мен Германия болып табылады. Ал ең қызығы, бұл елдерде ұлттық сананың өсуіне қандайда бір себептермен шетелден келген белгілі бір күштер қолдау көрсетіп, ұлтшылдық көзқарастағы саясаткерлердің қалыптасуына өз ықпалын тигізді.
Алайда, басқалардың тәжірибесі билік үшін әрқашан «жақсы» сабақ бола бермейді, өйткені жағдайды бақылауда ұстап, басқалардың қателіктерін қайталамауға болады деген және ұлтшылдықтың өсуін егемендікті нығайтудың белгісі ретінде көрсетуге болады деген үміт ұшқыны бар. Бірақ сол Германия ақыр соңында денацификацияландыру процедурасына ұшырады, ал Украинада қазір іс жүзінде азаматтық соғыс жүріп жатыр.
Сұрақ: осындайға қалайша жол бермеуге болады? Мен қарапайым шындықпен жауап беремін – табысты мемлекеттерге, олардың ұлттық мемлекет құрудағы көзқарастарына назар аудару керек. Әртүрлі рейтингтерде Швейцария, Бельгия, Финляндия және Канада әрқашан көшбасшылар қатарында орын алып отыр. Бұл елдерде бір ғана этномәдени және тілдік бірегейлік саяси ұлт бірлігінің негізі ретінде танылмайды, керісінше, екі немесе одан да көп мемлекеттік немесе тіпті жай ресми тілдер заңмен бекітілген, олардың аумақтарында тұратын этникалық топтар мен халықтардың өзіндік ерекшелігін мемлекеттік қолдау жүзеге асырылады. Сонымен қатар, олардың егемендігіне ешнәрсе қауіп төндірмейді.
Нұрұл Рахымбек, қоғам қайраткері:
«Қоғамда ұлттық саясаттағы реформаларға нақты сұраныс пайда болды»
- Сұрақ, әрине, бірмәнді емес, оған жауап беру үшін, ең алдымен, Қазақстан билігі азаматтардың барлық топтарын тек саяси көзқарастары және мүдделері бойынша ғана бөле отырып, барлығына ерекшеліксіз жағымпаздануға тырысып жатқанын атап өту керек. Олардың арасында ұлтшылдар да, «ватниктар» (Кеңес Одағына сағынышпен қарайтындар) деп аталатындар да бар. «Бөл де билей бер» деген әлемнің барлық өркениеттерінде тарихи қалыптасқан саяси технология біздің туған жерімізді де айналып өткен жоқ. Бұл дәстүрді қазіргі Қазақстанның ұлттық құру жүйесіне тұңғыш президент енгізген болатын. Ол өзінің барлық сөйлеген сөздерінде қазақ тілінде сөйлейтін халыққа қазақ тілінде бір хабарды жолдап, ал орыстілді халыққа орыс тілінде мүлдем басқаша сөздер айтатын.
Мұндай тәжірибе қандай нәрселерге әкелгені белгілі. Бұл Қазақстанда патриотизмге негізделген салауатты, тәуелсіз ұлттық идеологияны қалыптастыруға мүмкіндік бермеген басты себеп болды. Алайда, өздеріңіз білетіндей, биліктің ауысуы мен экономикалық өсудің арқасында елдегі нақты оң өзгерістерге тек патриотизм ғана түрткі бола алады. Бірақ билікке мұндай өзгерістер қажет емес екені анық. Олар, егер ашық айтатын болсақ, ол үшін зиянды. Дәл сол себептен жүйе азаматтардың әртүрлі топтарын үнемі бөлу үшін және жасырын наразылықты сақтау үшін «жұмыс істейді». Бұл оған тиімді, өйткені мұндай ойын ережелері билікке (өтірік ұлттық консенсусты қамтамасыз ету арқылы) құтқарушы дәрежесіне көтерілуіне жағдай жасайды. Сонымен қатар, бұл тәсіл билік жазықтығындағы өзара әрекеттесуді – азаматтарды (әртүрлі топтардың қауымдастығы ретінде) оның мүдделерінің орбитасына шығаруға, сондай-ақ қоғамдағы еркін ойлауды тиімді басуға мүмкіндік береді.
Осы тұрғыдан алғанда, менің ойымша, Қазақстан халқы Ассамблеясы ең пайдасыз мемлекеттік қондырма болып табылады. Бұл құрылым тек биліктің мүддесі үшін жұмыс істейді, барлық басқа жақтарынан ол тиімсіз. Дұрысырақ айтқанда, ол Қазақстан Республикасының ассимиляцияланған халықтарды бөлу және бақылау Ассамблеясы (ҚР АХББА) деп аталуы тиіс еді. Билік саясатына сіңісіп кеткен мағынасы жөнінде айтып отырмын.
Ал егер бүгінгі әңгімеміздің тақырыбына, әсіресе, қазіргі саяси режимнің ұлтшылдарға қатысты стратегиясы тұрғысынан, толығырақ тоқталсақ, алдымен ұлтшылдарды жеке санаттарға бөлер едім. Олардың арасында радикалды деп атанушылар да бар. Олар әлдеқашан жүйенің қызметінде жүр, билік тарапынан қолдау көріп отыр, ал ұлтшылдардан олардың атауы ғана бар. Сонымен қатар, ұлттық мүддені қорғау үшін шындап күресіп жүрген патриоттар бар, бірақ олар, керісінше, құдалауға тап болды.
Патриоттармен сәтсіздікке ұшыраған билік жалған ұлтшылдарға жағымпаздануға кірісті, соның салдарынан ақпарат айдынында мемлекет өзінің барлық күшін ұлттық жаңғыруға, барабар тіл саясатын жүргізуге жұмсады деген елес пайда болды. Неліктен елес дейсіз бе? Өйткені ол, мысалы, сол Ресейден тәуелсіздіктің идеологиясын насихаттаудың жоқтығынан көрінетін нақты әрекеттермен қолдау таппайды. Оның орнына –таза популизм және ұлттық құрылыс мәселелеріне қатысы жоқ саяси мәселелерді шешу үшін ұлттық айырмашылықтарды қолдану. Мысал ретінде қазақ әліпбиін латын әліпбиіне көшіруді, елді мекендер мен көшелерді қазақ тарихынан сыр шертетін тұлғалардың құрметіне атауды келтіруге болады.
Бұл тұрғыда осы спектакльде өздеріне жүктелген рөлді ойнайтын, өздерінің ар жағында бос ұрандардан басқа ештеңесі жоқ жалған ұлтшылдар құрметке бөленіп отыр – олар мәжілісте, түрлі жұмыс топтарында, комиссиялар мен кеңестерде, билік органдары құрған түрлі комиссияларда отырады. Ал патриоттар – құдаланып жатыр. Түрлі айла-шарғыларға жүгінген билік оларды радикалдармен араластырады. Мысалы, «тіл патрульдерін» олардың қатысушыларының әрекеттеріне теріс түсінік беру үшін демонизациялауды еске түсіруге болады. Бірақ олар радикалды ұлтшылдар емес. Олардың бастамасы – Қазақстан халқының едәуір бөлігінің өз Отанында ана тілін кеңінен қолдану жөніндегі қарапайым тұтынушылық өтініші.
Биліктің қолына түскен этникалық қарым-қатынастар саласы саяси элита өкілдерінің белгілі бір мүдделері мен міндеттері үшін тербелетін маятник түрі екенін айтуымызға тұра келеді. Бұған көптеген мысалдар келтіруге болады, ең соңғысы – қаңтар оқиғалары. ҰҚШҰ (ОДКБ) контингентін енгізуді негіздеу үшін билік олардың қатысушыларына қатысты айталық, «шектен шыққан ұлтшылдар» емес, «террористер» деген сөзді қолданбай, «террористер» деген тұжырымды қолданғанына қарамастан, көптеген алматылықтардың санасында мародерлер қалаға жақсырақ өмір іздеп келген ауыл жастарымен, негізінен қазақ жастарымен байланысын жалғастыруда. Айтпақшы, бұл президенттің орыстілді халықтың алдында беделін нығайтуға көмектесті.
Бір сөзбен айтқанда, биліктің жалған ұлтшылдарға жағымпаздануынан қоғамға ешқандай пайда жоқ. Ал патриоттар тұлғасындағы нақты күшпен ол өзара әрекеттесуден әдейі қашады, бұл тіпті ең керемет қастандық сценарийлерінде де азаматтардың осы санатына оның тарапынан қандай да бір жеңілдіктер жасауға мүмкіндік бермейді. Сондықтан, құмырадан шығарылған жын туралы фраза, менің ойымша, онша орынды емес: патриоттардың теріс бейнесі асыра үлкейтіліп, ал билік олардың қолдарын босатты деген жасанды түрде қалыптасқан пікір нақты жағдайды көрсетпейді.
Бірақ барлығы әлі алда. Мемлекет құру саласында тек популистік қадамдарды шексіз жасай беру мүмкін емес. Нақты іс-әрекеттің болмауы еріксіз аренаға нағыз патриоттарды шығарады, бұл өз кезегінде ұлттық саясатта нақты реформалар жүргізу талабын бірден тудырады. Ел үшін ең күшті әсер жалған ұлтшылдар мен патриоттар біріккенде ғана болады. Ал билік өзінің алдын ала көре алмаушылығың кесірінен бұл үшін қолдан келгеннің бәрін жасайды, оның үстіне өте жақын арада.
Менің көзқарасым бойынша, алдағы уақытта ұлтшылдарды қолдау бұрынғыдай сөз жүзінде ғана жүзеге асырылатын болады. Бұл Қазақстанның Ресейге тәуелділік аймағында бұдан да қатты батып кетуіне әкеледі. Бұдан кейін болатын реакция – ұлтшыл электораттың қолдауынан толық айырылу ықтималдылығы. Патриоттар арасында беделге ие болу үшін (ал бұл біздің халықтың лайықты және маңызды бөлігі екенін атап өтемін), билікке ұлттық саясатта нақты қадамдар жасау қажет болады.
Қазіргі уақытта оларға сыртқы геосаяси ойындарға азырақ қарап, Путинге құлақ түргені дұрыс болар еді. Ресейдің назары толығымен Украинада болып тұрған кезде, біз тәуелсіздіктің қозғалтқышын тез арада дұрыс жолға қойып, дұрыс бағытқа аттандырып – елдің егемендігін, ұлттық және экономикалық қауіпсіздігін нығайтуға, нағыз ұлттық саясатпен айналысуға кірісе алатын едік.
Мәселен, тіл саласындағы реформалар, атап айтқанда, қазақ тілі мен мәдениетін дамытудың дербес қорын құруға бағытталуы керек. Бұл қор тілдің тұғырын нығайтуға өз үлесін қосқысы келетіндердің барлығына, мейлі ол оны зерттеудің жаңашыл бағдарламасы бар ұстаз болсын, әдеби жауһар жазған жазушы болсын, мейлі ол тілдің тұғырын көтеруге, сондай-ақ жақсы және сұранысқа ие тарихи фильм түсіруге бел буған режиссер болсын, қолдау көрсете алуы керек. Ең бастысы – мұндай қордың қызметіндегі сыбайлас жемқорлық тәуекелдерінің алдын алу: оған кез келген қаржылық құюлар, оның ішінде толық жасырын түрде жасалатындар да, ашық болуы тиіс. Сондай-ақ мектептерде азаматтық мәдениет пен демократиялық құндылықтарды қазақ тілінде оқытуды енгізу қажет. Мұндай қадамдар жағымпаздану ретінде емес, қоғамдық мүдделердің осы саласын өзгертудің нақты әрекеттері ретінде бағаланатынына сенімдімін.
Ұлтшылдар мен патриоттар. Олардың арасына теңдік белгісін қоюға бола ма?
