Қазақстанда басталған тектоникалық қайта құрулар соңғы кездің басты проблемаларының бірін – мемлекеттік қызмет көрсету жүйесінде бастан кешіп жатқан кадр тапшылығын – ашық көрсетті. Жақында болған үкіметтің ауыстырылуы бізде көптеген шенеуніктер бар болғанымен, бірақ негізгі менеджерлерді алмастыратын ешкім жоқ екендігін анық көрсетті. Ал егер бұрын осы жағдайдың басты себебі – непотизм деп есептелетін болса, қазір біз тағы да жаңа кедергілерге тап болдық, олардың болуы, кем дегенде кем дегенде жақын болашақта, мемлекеттік басқару жүйесін перспективалы кадрлармен қанықтыруға мүмкіндік беруі екіталай.  

Өзгерістер желі әр кезде қолайлы бола бермейді

Жақында ғана ел президенті Қасым-Жомарт Тоқаев меритократия қағидаттары бойынша – лайықтылардың билігінде негізделген мемлекеттік қызмет жүйесін құру туралы мәлімдеді. Қадам, сөзсіз, дұрыс, бірақ оның жүзеге асырылуы қиынға түсуі ықтимал. Мемлекеттік органдарда тек басқа адамдардың шешімдерін жүзеге асырып қана қоймай, сонымен қатар өзінің жеке шешімдерін құрастыра алатын және сонымен бірге адекваттылығын жоғалтпайтын, барлық оң және теріс жақтарын алдын ала есептей алатын жоғары деңгейдегі менеджерлер пайда болуы үшін тек мемлекеттік басқару жүйесіне ғана емес, біздің қоғамымыздың тіршілік әрекетінің барлық спектрін де қамтитын түбегейлі өзгерістер қажет. Әйтпесе біз күткеннен мүлдем ерекшеленетін нәрсе аламыз.

Осыдан он жыл бұрын сол кездегі Мемлекеттік қызмет істері агенттігінің төрағасы Әлихан Бәйменов мемлекеттік басқару жүйесіне меритократияны енгізуге тырысқан болатын. Бірақ бұл бағытта жасалған қадамдар бастапқыда шала-шарпы болып, ақыры бюджеттің ойланбассыз жұмсалуына әкеліп соқты. Үлкен қаржылық ресурстар, шын мәнінде, құмға көмілді және осы орындалмаған үміттердің «зираты» орнында нақты «Потемкин ауылдары», яғни жалған құрылымдар пайда болды, олардың болуы, белгіленген ойын ережелеріне сәйкес, тағы бірнеше жылға қосымша бюджет транштары түрінде қолдау тапты. Ол кезде мемлекеттік қызмет жүйесінің тамырын жаңа қанға қанықтыру мүмкін болмағаны түсінікті. Осы жолы ол қолдан келеме – үлкен және екіұшты жауаптарды болжайтын проблемалы сұрақ.

Шын мәнінде, қазіргі жағдай он жыл бұрынғыдан ешбір жақсы емес. Қайта керісінше, жарияланған жаңа реформа бірқатар қосымша кедергілермен күрделенетін болады. Олардың бірі, қаншалықты оғаш естілсе де, саяси көзқарастар мен сенімдердің үлкен «құбылмалылығымен» қатар жүретін халықтың саяси белсенділігінің күрт артуы. Ал егер дәлірек айтсақ – қоғамдық-саяси пікірталастың төмен, көбінесе дилетанттық деңгейі. Бұл, шын мәнінде, күшеюге, өз білімін жетілдіруге, өзін-өзі ұйымдастыруға мүмкіндігі болмаған азаматтық қоғамы жетілмеген ел үшін мүлдем заңды құбылыс. Бірақ, қалай да болмасын, бұл жағдай қоғамдық келісімге қол жеткізуге мүмкіндік бермейді, оның болуы билік органдары қабылдаған шешімдердің сапасына әсер ететін ең маңызды шарт және фактор болып табылады.

Мұндағы мәселе мынада. Бүгінде, әсіресе, қаңтар оқиғаларынан кейін, елдегі саяси күн тәртібі тек «жоғарыдан» қалыптасуды тоқтатты – оны енді «төменнен», халықтың өзі де айтып отыр. Ал билік бұл өсіп келе жатқан трендті назардан тыс қалдыра алмайды. Өзін «еститін мемлекет» деп жариялаған ол, оның ішінде ағымдағы кадрлық өзгерістерді жүзеге асыруда және жалпы кадр саясатын жүзеге асыруда белгіленген межеден өтуге тырысуға мәжбүр.

Бірақ біздің «еститін мемлекет» нені естуде? Ол ашық какофонияны естіп жатыр. Біреулердің талаптары «бәрін жермен жексен етіп тастап, ал содан кейін...», соның ішінде люстрация өткізу және жалпы кадрлық тазарту жүргізу, басқалары – қатарда қалған басшылардан олар үшін төлеуге мәжбүр болатын бағаны ойламастан, жылдам, бір сәттік «жеңістерді» талап етеді.  Ал «революциялық қызбаны» қолдамайтындар және кез келген шешімдерді, соның ішінде тағайындауларға қатысты шешімдерді де эмоциясыз, байсалдылықпен қабылдау керек деп есептейтіндер, – азшылықта.

Билік бұл айқай-шуда бірдеңені ести алуға қабілетті ме? Бұл сұрақтардың сұрағы. Дегенмен, қазір ол жалпы революциялық хайп арқылы белгісіздік (немесе күмәнді атақ) тұңғиығынан көтерілген жаңа «халық қаһармандарының» пайда болған плеядасымен «есептесуге» мәжбүр болғандықтан, ол қандай да бір нәрселерді ести алады. Ал енді, мінеки, мемлекеттік хатшы Абзал Құспан деген қоғам қайраткерімен кездесіп, оны қаңтардағы қайғылы оқиғаның салдарын тергеуге тартуға дайын сияқты көрінеді, ал одан кем түспейтін Айман Умароваға осындай тағы бір комиссияны басқару тапсырылды.

Алайда, егер, осылай айтуға руқсат болса, Макс Боқаев сияқты қайраткерлер қоғамдық пікір тарапынан елдің келесі президенттігіне ұсынылып, Санжар Боқаев қазақ сарапшылар қауымының шамшырағы деп аталған болса, мұнда не нәрсеге таң қалуға болады? Дәл осы «жұртшылық» өздерінің «демократиялық негіздер» туралы идеяларына сәйкес: «олар келіп, бізді дұрыс өмір сүруге үйретеді» – дей отырып, Әкежан Қажегелдин немесе Ермек Нарымбай сияқты «саяси диссиденттердің» атажұртына оралуын асыға күтуде.

Екі оттын ортасында

Әрине, мұндай жағдайда ешқандай меритократиялық принциптер туралы тіпті айтуға да болмайтыны анық. Кез келген жаңадан тағайындалған адам, тіпті, ол өз ісінің үш мәрте кәсіби маманы болса да, көпшілік мойындаған «батырлар» қатарына қосылмаған болса, дұшпандықпен қабылданады, бұған, мысалы, Болат Жәмішевті Қазақстан халқына қорының басшылығы етіп тағайындағаны куә. Ол шынымен де нағыз кәсіпқой болғанына және мемлекеттік ақшаны өз меншігіндей санай алатынын бірнеше рет және әртүрлі лауазымдарда дәлелдегеніне қарамастан, «қоғам өкілдері» оны барып тұрған жек көрушілікке ұшыратты.

Жағдай басқа түрдегі нюанстармен де күрделеніп отыр.

Соңғы кездері Қасым-Жомарт Тоқаевты Макиавеллимен, оның атақты флоренциялық сияқты мақсатқа сәйкес принципі негізінде әрекет ететінін көрсете отырып, жиі салыстырады. Және бұл негізсіз нәрсе емес сияқты болып көрінеді. Егер пікірлер мен «төменнен» үндеулердің біркелкі еместігін ескеретін болсақ, қазіргі жағдайда Тоқаевтық стильдегі саяси мақсаттылық риторика тұрғысынан да, нақты шешімдерді жүзеге асыруда да әділетті популизмнен тыс қалмауы таңқаларлық емес. Билік тарапынан бұл қоғамды тыныштандыру үшін уақыт утып алу, оның калейдоскоптағы әйнектердің қозғалыс жиілігімен өзгеретін негізгі талаптарының пісіп-жетіліуне мүмкіндік беру және содан кейін ғана тиімді мемлекеттік саясат жүргізуді бастау үшін мәжбүрлі қадам болып табылады.

Осы тұрғыдан алғанда, президент қабылдаған кадрлық шешімдер «уақытша» президенттік команда өзіне-өзі мүмкіндік беретін жеке «рұқсаттамалар» сияқты (мейлі ол бастапқы жарнасыз автокредит беру мүмкіндігі туралы мәлімдеме болсын немесе «Самұрық-Қазына» ҰӘҚ «пай» қорына айналдыру болсын) өте негізді және қисынды болып көрінеді. Экономикалық тұрғыдан алғанда мұндай бастамалар өте тәуекелді іс, себебі ашулы сарапшылар бұл туралы айтуды тоқтатпайды, бірақ ол бастамалар ойланбассыз реформаторизмнің қышығанан зардап шегіп отырған ұжымдық көпшіліктің құлағына қаншылақты жағымды!  

Және бұл жерде ақылға әбден қонымды сұрақтар туындайды. Ал қазіргі кезде мемлекеттік қызметте нақты әрі тиімді өзгерістерді жүзеге асыруға қабілетті жаңа форматтағы менеджерлер қажет пе? Бүгінгі таңда жеке секторда көптеген адамдар бар (бір кездері жүйенің бір бөлігі болғандар және әзірге көпшілікке белгісіз адамдар) өздерінің беделдерін қатерге тігіп, қазіргі уақытта мемлекетке қызмет ету болып табылатын авантюраға қатысуға дайын ба? Екі сұраққа да жауап біреу – ол екіталай. Егер біз шынымен байсалды, жауапты менеджерлер туралы айтатын болсақ, онда олардың билікке қатысуының әсері нөлге тең болады. Қорытынды, әрине, даулы, бірақ ол айқын нәрсені түсінуден туындайды: серпіліс жасау үшін біздің еліміз халыққа ұнамайтын және ауыр бірқатар реформалардан аман өтуі керек. Біздің қоғам қазіргі бөлшектелген күйінде мұндай катарсиске әзірге дайын емес, яғни оның тарапынан екіұшты және болжанбайтын реакциялар болуы ықтимал. Сондықтан мемлекет дәл қазір халыққа ұнамайтын әлеуметтік-экономикалық шешімдер қабылдауға тәуекел етпейді.  

Бәлкім күзге жақынырақ (ол кезге президент Тоқаев жаңа саяси реформаларды жариялаған болатын) жағдай өзгере бастайды. Бірақ қалай болғанда да, қоғамдық сұраныс пен оған қатысты шешім қабылдаушылардың реакциясы арасында теңгерім орнамайынша, мемлекеттік қызметке кәсіби мамандардың жаппай ағылуын күтуге болмайды. Бірақ желге қарсы түкіруге және жағдайға қайшы әрекет етуге тырысатындар, ең алдымен, үлкен фиаскоға ұшырап, «қарабеттер» мен «халық жаулары» тізімін толтырады, бұдан артық ештеңе болмайды.