Біздің мемлекет бірнеше жыл бұрын алған жоғары білімнің қол жетімділігін арттыру бағыты, әрине, қуантпауы мүмкін емес, бірақ мұндай игі істе де, сарапшылардың пікірінше, шектен шығып, көздеген нәтижеге қол жеткізбеу қаупі бар.

Мысалы, биылғы жылы ҚР БҒМ көп балалы отбасылардың балаларына және АӘК алушыларына қосымша 5 мың білім грантын бөлді, ал 2025 жылға дейін министрлік жоғары оқу орындарында оқуға мемлекеттік тапсырысты бір жарым есеге арттыруды жоспарлап отыр! Ол қазірдің өзінде ол тапсырыс өте үлкен болып көрінеді: өткен жылы грантқа өтініш беруші 80 мың үміткердің 53 мыңы оны алды. Яғни, бір орынға тек 1,5 абитуриент бәсекелес болды. Ең қызығы, білікті мамандардың саны өсіп жатқан жоқ – керісінше, жыл сайын елімізде әр түрлі профильдегі кадрлардың тапшылығы артып келеді. Бұл парадоксты қалай түсіндіруге болады? Және осы жағдайды түзету үшін қандай реформалар жүргізу қажет? Осы тақырып жөнінде біз саясаттанушы Данияр Әшімбаевпен әңгімелесуді жөн көрдік.

- Данияр Рахманұлы, сіздің көзқарасыңыз бойынша, Қазақстандағы мемлекеттік білім беру гранттарын үлестіру жүйесі қаншалықты барабар? Біз оған бөлінген ақшаның едәуір бөлігін далаға тастап жатқан жоқпыз ба?

- Сіз айтып отырған жүйе, жұмсақтықпен айтқанда, ең мінсіз болып шыққан жоқ және оған орасан зор бюджет қаражаты жұмсағанына қарамастан, ол мемлекеттің күткен нәтижесін бермеді. Шын мәнінде, Бірыңғай ұлттық тестілеу де үмітті ақтамады, оның көмегімен олар түсу емтихандарындағы сыбайлас жемқорлықты жеңгісі келген болатын, бірақ оның орынына тек жаттату мен барлығын теңдестіруге ғана қол жеткізді. Жалпы, бұл бағдарламаларды жүзеге асыру еліміздегі білім беру сапасын жақсартуға ықпал етпеді және қандай да бір мағынада оның төмендеуіне әкеліп соқты. Алайда, мен көптеген жылдар өткеннен кейін олардан бас тартып, жаңа реформаларды бастау керек деп есептемеймін – қазіргі кезде қолданылатын тәсілдермен, олардың құны неғұрлым аз болып, ал тиімділігі неғурлым жоғары болатынына кепілдік жоқ.

Мысалы, Қылмыстық-атқару жүйесі комитетін (ҚАЖК) реформалауға қалай тырысқандарын есіңізге түсіріңізші, оны бірнеше рет біресе ІІМ-ге, біресе Әділет министрлігіне лақтырған болатын, – бірақ кез-келген жағдайда сол шешімдерге наразылық білдіргендер жаңа қайта құруды талап еткен. Білім беру жүйесімен де ұқсас жағдай. Жеке өзім дәл сол реформаларды қайта-қайта шеңбер бойынша айналдыра беруге ешқандай себеп көріп отырғаным жоқ. 

«Түбегейлі шараларға» ұмтыламыз деп, біз уақыт пен ресурстарды тектен-текке жұмсап жатырмыз. Оның орынына бізде бар нәрсені жақсарту әлдеқайда оңай және қисынды болады. Оның үстіне, осы жылдар ішінде халық ҰБТ-ға да, гранттық жүйеге де бейімделе алды. Қазір ең бастысы – проблемалық жерлерге назар аудару және оларды біртіндеп түзету қажет.

- Гранттық жүйенің қандай «проблемалық жерлері» бар?

- Оның шын мәнінде жұмыс істеуіне кедергі келтіретін көптеген факторлар бар. Олардың бірі – сұраныс пен ұсыныс арасындағы тепе-теңдіктің жоқтығы. Нарықтық экономика және даму мен әртараптандыру бағдарламаларын үнемі іске асырмай тастау жағдайында мемлекетке мамандарға деген қажеттілікті (әсіресе жаңа кәсіпорындар құрылмағандықтан және корпорациялар негізінен шетелден кадрлар дайындауды немесе оларға тапсырыс беруді жөн көргендіктен) есептеу қиын. Оған қоса, Қазақстан экономиканы цифрландыруға бағыт алды, ол, керісінше, ондаған мың жұмыс орындарын қысқартуды көздейді. Сондықтан, мемлекеттің, қоғамның және жұмыс берушілердің мүдделері бір-біріне сәйкес келмейді. Бұл сәтті шешілмей жатқан ең басты мәселе.

Мысалы, мемлекет химия өнеркәсібі үшін 10 мың маман даярлауға тапсырыс беріп, университеттер жоспарды орындайды делік. Егер тиісті кәсіпорындар құрылмаса, түлектердің осыншама армиясымен әрі қарай не істеуге болады? Біз тіпті тапшы болып табылатын дәрігерлер мен мұғалімдердің тиісті еңбек жағдайларын қамтамасыз ете алмаймыз. Жоғары оқу орындары оларды жыл сайын оқытып шығарады, бірақ қаржылық ынталандырулар мен әлеуметтік кепілдіктердің (оның ішінде тұрғын үймен қамтамасыз етудің) болмауына байланысты олар шетте қалады. Осы мәселелерді шешуге назар аударудың орнына, мемлекет әр жолы оларды айналып өтеді де жаңа мамандарға тапсырыс береді.

Айта кету керек, соңғы екі жыл ішінде БҒМ педагогика факультеттеріне түсу үшін өту балын біртіндеп көтерді. Бір жағынан, бұл қисынды шешім – өйткені ұзақ уақыт бойы олар студенттерді басқа мамандықтарға түсе алмағандардың арасынан, яғни қалдық принцип бойынша жинаған болатын. Шын мәнінде, біз үштікке оқыған оқушылардан мұғалімдерді дайындадық, содан кейін бұл үштікке оқыған оқушылар біздің балаларымызға сабақ берді. Бұл қандай нәтижеге әкелгенін, меніңше, түсіндіру артық болар. Бірақ, екінші жағынан, педагогикалық мамандықтарға түсу ережелерін өзгерту (қатайту) жеткіліксіз – талапкерлердің көз алдында олардың тартымдылығын арттыру қажет, ол үшін осы мамандықтың беделі мен абыройын көтеру қажет.

- Қазақстанда тіпті ҰБТ сертификатынсыз да жоғары оқу орындарына түсуге рұқсат берілмек. Мұндай «жомарттықты» сіз қалай түсіндіресіз?

- Мемлекет жастардың бос жүрмей, білім алуына мүдделі, сондықтан ЖОО-ға белгілі бір дәрежеде әлеуметтендіру функциясы да жүктеледі. Бұл біріншіден. Екіншіден, жоғары оқу орындары орта білім беру сапасының барлық әлемдік рейтингтерге сәйкес күрт төмендеуі салдарынан орын алған «тесіктерді» жабуға мәжбүр. Жасыратыны жоқ, біздің бакалаврлар – бұл ілгері жылжытылған жоғары сынып оқушылары.

- Жыл сайын гранттар саны артып келеді, ал ЖОО-лар бірінен соң бірі лицензиясынан айырылып жатыр. Мұнда логика барма?

- Иә, көптеген адамдар ЖОО-ларды жапқаны үшін министрлікті айыптайды. Ал олай болмаса, жоғары білімнің (сонымен қатар орта және кәсіби білімнің)  сапасының төмендеуімен тағы қалай күресуге болады? Тынышпаев атындағы Көлік және коммуникациялар академиясы төңірегіндегі өткен жылғы жанжалды есіңізге түсіріңізші. Оның бай тарихы мен еліміздің жол және теміржол салалары үшін дайындалған көптеген мамандарды ескере отырып, оны елеулі себептерсіз лицензиясынан айырғаны екіталай. Егер еліміздегі ең мықты университеттердің біріне білім беру қызметіне тыйым салуға мәжбур болса, ол қаншалықты қараусыз қалған екен?  

Ал жарты жыл бұрын ҚР БҒМ қазақ үздіксіз медициналық білім беру университетінің бас лицензиясын кері қайтарып алды. Бұл әбден орынды, өйткені тексеру барысында бірқатар өрескел бұзушылықтар анықталды. Басқа медициналық жоғары оқу орындары ректорларының айтуынша, ҚазМҮББУ барлығын, соның ішінде өздері оқудан шығарып тастаған студенттерді де ешбір іріктеусіз қабылдай берген. Ол 2015 жылдан бастап денсаулық сақтау саласы үшін қандай «бакалаврлар» мен «магистрлерді» шығарғанын және олар қазір қайда жұмыс істейтінін тек болжауымыз ғана қалды. Ал бір кездері бұл атақты Алматы дәрігерлер білімін жетілдіру институты – медициналық қызметкерлерді жоғары оқу орынынан кейін қайта даярлайтын еліміздегі басты оқу орны болатын. Ең қызығы, бір кездері Денсаулық сақтау министрлігі оны жекешелендіруге және қайта құруға (бакалавриат пен магистратураның ашылуына) өзі рұқсат берген, енді ол елімізде медицина қызметкерлерін қайта даярлау жүйесін құру қажеттілігін тағы да талап етіп жатыр. Барып тұрған опасыздық!   

Ал осыдан кейін біз білім беру эмиграциясы неліктен өсіп келе жатыр деп таң қаламыз. Осы мәселені зерттеген «Стратегия» Әлеуметтік және саяси зерттеулер орталығы, біріншіден, бұл отандық білім берудің құнсыздануына байланысты, екіншіден, Қазақстанда, өкінішке орай, әлеуметтік лифтілер көбінесе бір қабат шегінде ғана жұмыс істейді деген қорытындыға келді...

Айтпақшы, жоғары оқу орындарының жұмыс сапасын бағалауға «Атамекен» Ұлттық кәсіпкерлер палатасы да тартылды, бірақ ол мұны өз есебінен емес, тағы да бюджеттік ақшаға, оның үстіне, мен сізге айтайын, өте қомақты ақшаға жасайды. Бізде рейтингтердің барлық түрлерін жасауға қатысатын тәуелсіз ұйымдар жеткілікті болғанымен, олар тек проблемалардың бар екенін нақтылап айтады, бірақ оларды шешпейді. Білім беру сапасын шексіз бағалаумен айнылыса беріп, бір орында тұрғанды қоятын кез келмеді ме? Оны арттырумен, оның ішінде мемлекеттік білім беру тапсырысын қалыптастыру мен іске асырудың сауатты жүйесін құрумен айналысатын кез келген жоқ па?

Бізге қазір қажет нәрсе – реформалау емес (ол жақсы нәрсеге әкелмейді), бірақ қазірдің өзінде жүзеге асырылған нәрсені мұқият тексеру қажет. Сол білім беру жүйесінде 30 жыл ішінде көптеген министрлер ауыстырылды және олардың әрқайсысы ескілердің үстінен жаңа реформалар бастады. Нәтижесінде олардың бірде-біреуі дұрыс жұмыс істемеді – тек шатасулар пайда болды, ал осыған байланысты білім сапасы күрт төмендеді.

- Яғни, алға жылжу үшін жаңасын жасамай, ескісін өзгерту керек. Неліктен біз үшін бұл соншалықты қиын болды?

- Ия, мен жоғарыда айтқанымдай, алға жылжу үшін алдымен бар тесіктерді (ойықтарды) мұқият жауып, осы негізде жаңа механизмдерді сынап көру керек. Бірақ, өкінішке орай, біз өз іс-әрекетімізді сыни тұрғыдан бағалауға қабілетті емеспіз. Бұған айқын мысал – латын әліпбиімен байланысты жағдай. Бастапқыда оны енгізуге жіберілген бес жылдың жартысынан көбі алфавиттерді әзірлеуге кетті, оның үстіне үш нұсқаның барлығы жарамсыз деп танылды. Алайда, бұл ешкімді ұялтпайды – жұмыс «ерлікті түрде» жалғасуда.

Немесе денсаулық сақтау жүйесін алайық. Өткен жылғы карантин оның барлық жетілмеген жерлерін, соның ішінде төсек-орындардың және мамандардың тапшылығы мен медициналық қызмет сапасының төмендігін анықтаған сияқты еді. Бірақ сабақ алынбады, жағдайдың өзгеруіне айтарлықтай ілгерілеу жоқ. Оның орынына саланы коммерциялау, атап айтқанда Денсаулық сақтау субъектілері өз жұмысының сапасы үшін ешқандай жауапкершілік көтерместен үстеме пайда алатын жүйені құру бағыты жалғасуда. Бұл 20-30 мың адамнан тұратын әртүрлі аурулардан туындаған аса көп өлім жағдайында орын алып отырған нәрсе. Кез-келген адамнан сұрасаңыз, ол сізге біршама заманауи дәрігерлердің біліксіздігі жөнінде көптеген әңгімелер айтып береді…

Халықтың денсаулығына немқұрайлы қарау Қазақстанда коронавирусқа қарсы вакциналау науқаны қалай жүргізіліп жатқандығынан да байқалады. Қалыпты хаттамалар да, мамандардың ұсыныстары да, жағымсыз реакциялар туралы есептер де жоқ – тек үгіт-насихат пен әкімшілік ресурс арқылы үздіксіз қысым. Тек премьер-министр Асқар Мамин ғана жақсы үлгі көрсетті – ол дәрігерлердің кеңесінен кейін, медициналық көрсеткіштер бойынша егілген. Қалғандарды, өрескел түрде салыстыру жасағаным үшін кешіріңіз, қойларды союға айдаған сияқты вакцинацияға қуалап жатыр. Әрине, адамдар қорқады, сондықтан қарсылық көрсетеді. Өйткені, вакцинация кезінде медициналық фактор ескерілмегендіктен олардың тағы қаншасы қайтыс болуы мүмкін екендігі белгісіз.

Ал сол кезде Денсаулық сақтау министрлігі немен айналысып жатыр екен? Ол екінші дәрежедегі мәселелерді шешумен, атап айтқанда медициналық қателіктерді қылмыссыздандыру және бір кездері өзі құлдыратып, ақылсыздыққа әкеліп жеткізген медицина қызметкерлерін дипломнан кейінгі оқытуды енгізумен айналсып жатыр. Ал осындай жағдай кез-келген салада байқалады. Заңдар, көрсеткіштер, бюджеттер, орындаушылар өзгертіліп, ауыстырылып жатыр, нәтижесінде ешкім ештеңеге жауап бермейді және бір кездері осы немесе басқа реформаны не үшін енгізгенін білмейді.

Мысалы, отандық ғылымды алайық. Оны осыдан он жыл бұрын гранттық қаржыландыру жүйесіне көшірген болатын, бірақ ол әлі күнге дейін дұрыс жолға қойылмаған, соның салдарынан бұл саладағы жанжалдар бірінен соң бірі орын алуда, ал көптеген ғалымдар жылдар бойы жалақысыз отыр. Оның себептері бастан асады – біресе өтініштер дұрыс ресімделмеген, біресе ұлттық ғылыми кеңестер біржақты және объективті емес. Ал мамандарды жинап, негізгі проблемаларды анықтай отырып, білім мен экономикаға интеграцияланған, шын мәнінде жұмыс істейтін жүйені құруға не кедергі? Немесе өз-өзімізді қинауды тоқтатып, қазақстандық ғылым баяғыда қайтыс болғанын ашық мойындайық. Бірақ жақын арада біріншісі де, екіншісі де жасалмайды, өйткені қазіргі жүйе көптеген адамдарға ыңғайлы. Осы түсініксіз және аяқталмаған реформалардың барлығында миллиардтаған теңге ағып жатқан тесіктер бар…

Өкінішке орай, мемлекеттік білім беру тапсырысын үлестіру жүйесі де ерекшелік бола алмады. Логикалық тұрғыдан алғанда, гранттар санын көбейту еліміздегі білікті кадрлардың санын көбейту мақсатын көздеуі керек. Бірақ ол мамандар кімге керек? Экономикаға ма? Оның қазіргі жағдайында – екіталай. Бұл мемлекеттік тапсырыс қаржыландырудың негізгі көзі болып табылатын жоғары оқу орындарының өздеріне қажет. Ротация болғанына және жаңа адамдар келгеніне қарамастан, ректордың лоббиі ешқайда кетпеді – жүйе консервативті болып қала береді.

Мұнда қайсысы мемлекеттің қажеттіліктері, қайсысы жұмыс берушілердің қажеттіліктері, қайсысы қоғамның қажеттіліктері, ал қайсысы – білім беру гранттарымен жай ғана әлеуметтік алшақтықтың жабылуы екенін шешетін кез келді. Табыс барлық осы факторлардың сауатты үйлесуіне байланысты. Бұл үшін, қайталап айтамын, жаңа реформаларды бастаудың қажеті жоқ, ескілеріне кешенді аудит жүргізу жеткілікті – артықшылықтарды іріктеп алып, кемшіліктерді жою қажет. Мұны барлығы өте жақсы түсініп отыр, бірақ ешкімнің істегісі келмейді.