Неліктен Қазақстанға билік басындағы технократтар жайлы армандауға әзірге ерте? Жақында ғана өткен үкіметтің кеңейтілген отырысында Қасым-Жомарт Тоқаев өзінің сөйлеген сөзінде алдағы жылы орталықта да, жергілікті жерлерде де ауқымды кадрлық өзгерістер жоспарланғаны жөнінде айқын айтып кетті. «Қазақстанға тиімділік технократтар қажет», - деп мәлімдеді президент. Бірақ билік ішінде өзара байланысқан қан тамырларын ғылыми көзқарасты тәжірибеден өткізетін нағыз кәсіпқойлармен толтыру қаншалықты мүмкін? Мемлекет басшысында негізінде саяси элитаны түбегейлі қайта құру процесін бастауға мүмкіндік беретін кадрлық база бар ма?
Бұл сұрақтар риторикалық болудан өте алшақ, өйткені Қазақстан, саяси катарсистің бір түрін басынан өткеріп, жаңа дәуірге жаңа ойын ережелерімен қадам басып келе жатқандықтан, оның қалыптасуын, сондай-ақ олардың сақталуын бақылауды қадағалап отыруын кем дегенде, олар жетекшілік ететін салаларда кәсіби түрде хабардар жаңа формацияның менеджерлеріне тапсыру қисынды болар еді. Ал мұнда ең ықпалды жетекші ролді бұрын өздерінің тиімділігін дәлелдеген, былайша айтқанда, қосымша құны бар мамандар ойнауы тиіс деп президент дұрыс есептейді.
Бірақ шындығына келген кезде, мемлекеттік басқару жүйесі біршама уақыт бойы «кадр тапшылығын» бастан кешіріп отыр, сондықтан амалсыздан сол бір адамдарды бір жерден екінші жерге көшіре береді. Кейбір жаңадан келгендер, әрине, үкімет дәліздеріне кіре алады, аймақтық элитаның питомниктерінде тәрбиелененіп өсіріледі, бірақ олар немесе тамыр жая алмайды, немесе өздерінің өнімді жұмыстарымен мақтана алмайды, мұны (басқа нәрселермен қатар) жақында құрылған президенттік кадрлық резервтер өкілдері де анық көрсетті. Осындай жағдайда мемлекет басшысы тарапынан көтеріліп жатқан бастама үшін әзірге ерте сияқты болып көрінбей ме?
Осының барлығына толық анықтық бере отырып нақтылау үшін біз мамандарға жүгініп, оларға келесі сұрақтарды қойдық. Президент технократтар жөнінде айтқан кезде кімдерді меңзеді? Ол адамдар қандай қасиеттерге ие болуы тиіс? Бізде осындай «тиімді технократтар» бар ма екен? Бұған елімізде ұзақ жылдар бойы жүргізіліп келген кадр саясаты өз ықпалын тигізе алдыма? Мысал ретінде кімдерді келтіруге болады? Егер олар аз болса немесе мүлде жоқ болса, онда тапшылықты қалайша толықтыруға болады? Мұндай менеджерлер пайда болу үшін не істеу қажет?
Оразғали Селтеев, саясаттанушы, Еуразиялық интеграция институтының директоры:
«Әзірге билікке келіп жатқан жаңа адамдардың ағыны өте баяу»
- Менің ойымша, кадр таңдау мәселесінің теріс жасалғаны туралы айтудан бәрі әбден шаршады. Бірақ бұл, ең алдымен, бұрын-соңды саяси бәсеке болмаған, меритократия орын алуы мүмкін емес, меценат пен клиент арасындағы қарым-қатынастың қағидалары үстемдік ететін жабық, тоқырау саяси жүйенің ізі және теріс салдары екенін түсіну қажет. Енді, тиімді менеджерлер қажет болған кезде, оларды мемлекеттік басқару жүйесінің өзінде тауып жұмысқа тарту қиын, өйткені ол жүйе 30 жыл бойы өз саласындағы сарапшыларды тәрбиелемей, өз көзқарастарын, өз әдеттерін жағдайға байланысты өзгертетіндерді, оған бейімделетіндерді тәрбиелеп, оларды алға жылжытудың орнына өздері үшін ыңғайлы жағымпаздарды көбейтті. Бұл тамыр жайып үлгеріп қалыптасқан дәстүрлер, олардан бір сәтте құтылу қиын – олай болған жағдайда мемлекеттік аппарат бірден ыдырап кетеді. Сондықтан ел президенті кадр мәселесінде сақтықпен әрекет етіп отыр. Өкінішке орай, қазірдің өзінде мемлекеттік қызметке келетін жаңа буын өкілдерінің басым бөлігі «ескі» тәртіпке бейімделеді.
Бұрынғы да, қазіргі де менеджерлер басшылыққа алатын негізгі қағида келесідей: кез келген адамды кез келген қызметке қоюға болады, сонда бәрі қалай да болмасын әйтеуір жұмыс істейді. Неліктен қазір да осылай болып жатыр? Елімізде салыстырмалы түрде алғанда жаңа әкімшілік элита қалыптасып жатыр. Оның көптеген өкілдері бұрын орта деңгейдегі шенеуніктер болған, ал енді олар өз қызметтері арқылы ықпалға ие болып, ауыр салмақты болғысы келеді, бірақ сонымен бірге бәсекелестіктен қорқады. Олар билік тұтқаларына өз лауазымдарына әлеуетті үміткерлерді жақындатпауға барынша тырысады. Өздерінің немесе «сұр» шенеуніктердің арасынан кандидаттарды жылжыту әлдеқайда қауіпсіз және оңайырақ. Бұл жалпылай алғанда мемлекеттік аппараттың құзыреттілігінен және кәсіби деңгейіне өз әсерін тигізеді. Басқаша айтқанда, осының салдарынан билікке жаңа адамдардың ағыны әзірге өте баяу жүріп жатыр.
Осындай келеңсіз жағдайды көрген талантты жастар ол жерде өз болашағың құра алмайтынын, әділ тәртіптің жоқ екендігін түсініп, мемлекеттік сектордан аулақ болуға тырысады. Оның үстіне, мемлекеттік қызметтегі жалақы айтарлықтай өскеніне қарамастан аз және тартымсыз болып қала беретініне мен толық сенімдімін. Жоғары білікті мамандарды тарту үшін қазіргі жалақылар жеткіліксіз. Бүгінде жастар маркетплейстерде миллиондаған табыс тауып жатыр: Интернет арқылы бизнес үлкен мүмкіндіктер ашады, сонымен қатар барлығына анық және түсінікті ережелер бар.
Мемлекеттік қызметке қабылдау кезінде қойылатын біліктілік талаптары –тағы бір кедергі болып табылады. Оларды қайта қарау қажет екені анық. Бұл тиімсіз сүзгі екендігі бұрыннан белгілі.
Қасым-Жомарт Тоқаев технократтар туралы айтқан кезде, ол мемлекеттік басқарушылар өз саласының жоғары білікті мамандары болуы тиіс дегенді меңзейді. Бұл нәтижеге қол жеткізу мақсатында даму үшін жұмыс істеп, өзінің немесе басқа біреулердің мүддесі үшін лобби жасамай, болашақ мансабы үшін басқару процесін саяси ойынға, популистік шоуға айналдырмай жұмыс істейтіндер. Технократия – бұл сарапшылардың, талантты, эрудитті, білімді кадрлардың билігі. Бірақ біздің тәжірибеде бұл «Болашақ» бағдарламасы бойынша алған шетелдік дипломның болуымен алмастырылады.
Жалпы алғанда, мемлекет басшысы өз айналасындағылардың пікіріне сүйенбей, үкімет пен облыс басшылары корпусына жаңа адамдарды өзі таңдауы тиіс. Олар оған «өздерінікін» апарып ұсынатын болады. Ал билікке адамдарды сырттан – бизнестен, мемлекеттік сектордан, белгілі бір саланың дамуын шынымен ойлайтындарды немесе жеке өзін-өзі жүзеге асыруды маңызды деп есептейтіндерді тарту қажет. Мысал үшін, егер біз ауыл шаруашылығындағы жағдайды өзгертуді қалайтын болсақ, онда Зенченконы, сондай-ақ оған ұқсас адамдарды министр етіп батыл тағайындауымыз қажет. Біздің экономикалық блокта басым бөлігі «кабинеттік» және «паркеттік» менеджерлер құрап отыр, іс жүзінде олардың ешқайсысы экономиканың нақты секторында толық қанды жұмыс істеген жоқ, олардың шаруашылық қызметін басқару тәжірибесі өте аз. Оның үстіне, қазіргі көптеген шенеуніктер сақтықпен жұмыс істейді, реформа жасауға батылдары бармайды, жауапкершілікті өз мойнына алмайды, қателесуден қорқады, өйткені олар өз жұмыс орындарына айырылып қалудан қорқады.
Қазіргі кезде кадр саясатында эксперименттер қажет. Олар тіпті сәтсіздікке ұшыраса да – ендігі әрі жоғалтатын ештеңе қалмады. Мемлекеттік аппараттың ішінде айналып жүргендер бәрінің көңілін әбден қалдырды –олардан реформаторлар шықпайтыны анық.
Ғазиз Әбішев, саясаттанушы:
«Технократтардың кез келгені тиімді бола бермейді»
- Менің ойымша, «тиімді технократтар» деген сөз тіркесінің артында «саясатпен айналыспайтын, саланы жақсы білетін, қызметке патронатсыз тағайындалатын, интуицияға емес, берік білімге сүйенетін басшылар менеджерлер» деген мағына жасырынуы мүмкін. Біздің елімізде мұндай адамдар бар. Кейбір салаларда (қаржылық менеджменті) олардың саны тіпті тым көп. Бірақ әрбір технократтардың кез келгені тиімді бола бермейді: оқулықты ұстану көп жайдайларда «сол салада» нақты жұмыстың түзету тәжірибесімен толықтырылуы тиіс.
Егер жеке тұлғалар жөнінде айтатын болсақ, технократтардың қатарына мен Болат Жәмішев пен Қайрат Келімбетовті атап өтер едім. Бірақ тұтастай алғанда біздің еліміде процестерді технократиялық тұрғыдан түсіну проблемасы бар – барлық жерде саясат пен қастандық теориялары араласып кетеді. Бірақ бұл қоғам эволюциясының тек бір ғана кезеңі. Оны бастан кешу керек, және, әрине, білім берудің техникалық құрамдас бөлігі бойынша жұмысты жалғастыру қажет.
Өзге таңдау жоқ. Ел президенті қазақстандық экономиканы қай бағытпен жетелейді?
