Қазақтарды тарихи отанына қайтару процесін ынталандырып, оған қосымша әрі барынша белсенді мемлекеттік қолдау көрсету қажет пе? Бұл мәселе біздің қоғамда жиі талқыланады, ал айтылып жатқан пікірлер әртүрлі болып, кей кезде тікелей қарама-қарсы келеді және көбінесе ақылға қонымды тәсілден гөрі эмоцияға жүгіну басым болады.

Шындықты көрсететін сандар

Алдымен ата-бабаларының жеріне оралу жөнінде шешім қабылдаған кезде бұл адамдарды не нәрсе итермелейтінін, олар үшін қандай мотивация басты себеп болатынын түсінуге тырысайық. Бәлкім, тиісті социологиялық өлшеулер жүргізілген шығар, бірақ олардың нәтижелерін ашық түрде анықтауға мүмкіндік болмады. Сондықтан біз әр түрлі елдерден бізге тұрақты тұру үшін келетін (ресми түрде қандастар деп аталатын) оралмандардың санын салыстырудан бастауға тырысып көреміз. Айтпақшы, «қандастар» эвфемизмі «оралман» деген атауға қарағанда құлаққа жағымдырақ естіледі, бірақ репатриациялау процесіне қолдануға мүлдем келмейді деп ойлаймыз, өйткені осы анықтамаға жататындардың барлығы тарихи Отанымен бірігуге тырыспайды. Алайда, бұл реті келгендіктен ғана айтылған сөз.

Мұндай салыстыру неліктен бізді тұрақты тұрғылықты жерлерін ауыстырудың себептерін түсінуге жақындатуының мүмкіндігі жөнінде сәл төменірек айтамын. Ал енді сандарға жүгінейік. Өткен жылдың соңында ҚР Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрі Біржан Нұрымбетов былай деп мәлімдеді: «1991 жылдан бастап 2019 жылдың 1 қазанына дейін 314 017 отбасы немесе біздің 1.057.343 қандастарымыз тарихи отанына оралды. Олардың негізгі бөлігі Өзбекстаннан келді (61%). Бұдан басқа, ҚХР-дан – 13,2%, Моңғолиядан – 11,3%, Түркіменстаннан – 7%, Ресейден – 3,7%, басқа елдерден – 3,8%».

Күрделі емес арифметикалық есептеулер аталған елдердің оралмандарының абсолютті санын анықтап шығаруға мүмкіндік береді. Ал талдау неғұрлым толық болу үшін сол елдерде тұрып жатқан қазақтардың жалпы санын есепке алу қажет. Олар қатты ерекшеленетін: бір жерде миллионнан астам, бір жерде жүз мыңнан кем. Демек, КСРО-да (тиісінше Өзбекстанда, Түркіменстанда, Ресейде) және Моңғолияда 1989 жылы, ал Қытайда – 1990 жылы, яғни біздің қандастарымыздың көшіп кетуі басталғанға дейін жасалған халық санағының нәтижелеріне жүгінуге тура келеді. Осыдан кейін қоныс аудару басталған сәтте осы елдердегі олардың жалпы санынан бізге тұрақты тұруға көшкен қазақтардың проценті сияқты көрсеткішті шығаруға болады (ұсынылып отырған кестенің оң жақ шеткі бағанын қараңыз).

Біреулер Моңғолиядан, Түркіменстаннан және Өзбекстаннан көші-қон деңгейін сипаттайтын сандарға күмән келтіруі мүмкін. Мысалы, 1989 жылғы мәліметтер бойынша, осы елдердің біріншісінде 120,5 мың қазақ болған, келесі отыз жыл ішінде сонша адам кетіп қалған (119,5 мың), бірақ оған қарамастан, бүгінде онда шамамен 115 мың адам тұрады – жаппай репатриацияның басына қарағанда онша аз емес. Үйлеспейтін сияқты болып көрінеді. Бірақ істің мәні бұл елдегі қазақ халқы әрқашан өте жоғары демографиялық әлеуетті көрсететіндігінде. Айталық, өткен отыз жыл ішінде (1956-1989) ол 36,7 мыңнан 120,5 мыңға дейін немесе үш жарым есе өсті. Оның үстіне оралмандар Моңғолиядан бір сәтте кетіп қалмады ғой. Орта есеппен жыл сайын шамамен төрт мың адам кететін, және бұл «тапшылық» сол жерде қалған біздің этнос өкілдерінің арасында бала туудың айтарлықтай жоғары деңгейінің есебінен өтелетін. Түркіменстан және Өзбекстанға дәл осындай жағдай толығымен тиесілі.

Сонымен, Моңғолияда (99,1%), Түркіменстанда (84,3%) және Өзбекстанда (79,8%) отыз жыл бұрын сол жерде өмір сүрген қандастарымыздың жалпы санынан көшіп келген қазақтардың проценті Қытай (12,6%) және Ресейге (6,2%) қарағанда салыстыруға келмейтіндей жоғары болып шықты. Айтпақшы, соңғы екі елде осы кезеңде қазақ диаспорасының саны өсті (Қытайда 1,1-ден 1,5 миллионға дейін, Ресейде – 635-тен 680 мыңға дейін), ал алғашқы үшеуінде сол кезде қысқарды. Бұл деректер біздің шетелдік қандастарымыздың арасындағы қоныс аудару көңіл-күйінің дәрежесін сипаттайды.

Шынайы мотив

Біз олардың басты қозғаушы күші «қанның шақыруы», өз тағдырын ата-бабаларының жерімен байланыстыруға ұмтылу, сөздің толық мағынасында қазақ болып қалуға ұмтылу және патриоттық сезім деп аталатын өзге де сезімдер болғанын жиі, оның арасында оралмандардың өздерінен де, естиміз. Немесе Пушкиннің сөзімен айтқанда, «туған күлге деген сүйіспеншілік, ата-бабалық құлыптастарға деген сүйіспеншілік». Алайда, жоғарыдағы сандар бұл тұжырымдарға қатты қайшы келеді.

Мысалы, біздің білуімізше, Ресей Федерациясында бірде-бір қазақ мектебі жоқ, ол жөнінде біздегі ұлтшыл патриоттар үнемі еске салып отырады, осылайша ресейлік қазақтарға қатысты «тілдік кемсітушілікке», олардың ұлттық бірегейлігін жоғалтуына және т.б. қатысты алаңдаушылық білдіреді. Қытай туралы біз оның билігі қазақтарды ассимиляциялау саясатын жүргізетінін жиі естиміз және оқимыз, бірақ оған қарамастан, Қазақстанға көшуге дайын болып отырған біздің қандастарымыздың үлесі үлкен емес.

Ал, мысалы, Моңғолия жөнінде сол елге барып тұратын біздің зерттеушілер мен журналистер онда қазақтардың тіл мен дәстүрлерді сақтау үшін барлық жағдайлары бар екенін, олар тіпті бізден де көп дәрежеде ана тілінің байлығын сақтап қалғаны жөнінде айтады. Өзбекстандағы жағдай да осыған ұқсас. Үш жыл бұрын Навои облысының аудандарының біріне барып қайтқан Ratel.kz Интернет-басылымның журналисті Динара Бекболаеваның мақаласынан үзінді келтірейін: «Ауданда қазақ тілінде оқытатын 22 орта мектеп жұмыс істейді. Өзбекстан латын әліпбиіне көшкеніне қарамастан, балаларды кириллицамен оқытады. Аудандық «Кенимех таңы» газеті аудандық хокимиаттың қолдауымен қазақ тілінде шығады... Ұлттық қатыстылықты көрсеуді мұнда ұнатады – қазақ қамзолдарын киіп жүрген жергілікті тұрғындарды біз бірнеше рет кездестірдік». Ал Түркіменстан туралы бір нәрсе айту қиын – ол тым жабық.   

Жергілікті қазақ диаспораларының өздерінің этникалық бірегейлігін, тілін, мәдениетін (Моңғолия, Өзбекстан) сақтау үшін мүмкіндіктері көбірек елдерде қоныс аудару көңіл-күйі оларды толық ассимиляциялау қаупі бар елдерге (Ресей, Қытай) қарағанда әлдеқайда күшті болып шықты. Демек, бізге келетін оралмандардың негізгі бөлігі жоғарыда айтылған себептермен қозғалған емес екендігі анық.

Сонымен қатар басқа бір байланыс айқын көрінеді: ел неғұрлым әлеуметтік-экономикалық тұрғыдан аз дамыған болса және оның жалпы өмір сүру деңгейі төмен болса, соғұрлым сол қоныс аударатын көңіл-күйлер күшті болады. Мысалы, Моңғолия мен Өзбекстанда қарапайым адамдар, айталық, Ресейге қарағанда әлдеқайда қиын өмір сүреді. Ресей Федерациясында соңғы уақытта халықтың нақты кірісі төмендегенімен, олар осы отыз жыл ішінде салыстырып отырған елдерге қарағанда әлдеқайда жоғары болған және солай болып қала береді. Біздің Солтүстік көршімізде әлеуметтік қамтамасыздандыру жүйесі (ана капиталы, түрлі төлемдер мен жәрдемақылар, білім беру және денсаулық сақтау саласында болған көптеген «кеңестік» кепілдіктердің сақталуы) салыстыруға келмейтіндей күшті.

Ал Қытай бұл тұрғыда тіпті өте жылдам серпіліс жасады. Бүгінгі таңда елдегі орташа айлық жалақы 900 доллардан асады. Қазақтардың өте үлкен диаспорасы тұратын Шыңжаң-Ұйғыр автономиялық ауданында ол тіпті Ресейге қарағанда да жоғары. Немесе мінеки: ШҰАА-дағы ең төменгі (иә, дәл солай – ең төменгі) жалақы мөлшері округтерге байланысты айына 1460-1820 юань аралығында. Бұл 96-120 мың теңге – Қазақстандағыға қарағанда едәуір көп.

Тағы бір өте маңызды сәт. Репатриация шыңы 2004-2011 жылдар аралығында, бізге келетін оралмандардың жыл сайынғы саны 80-90 мыңға жеткен кезеңге келді. Бұл Қазақстан үшін ең «құнарлы» уақыт болды: мұнай барреліне 100 доллар, тіпті одан да көп болды, халықтың табысы рекордтық деңгейге жетті. Бірақ әлеуметтік-экономикалық жағдай нашарлаған сайын, иммигранттар ағыны күрт төмендей бастады, ал 2014 жылдан кейін ол жылына 15-17 мыңға дейін төмендеді. Мұның бір себебі – қабылдау квоталарының және, тиісінше, келгеннен кейін мемлекет тарапынан қаржылық және материалдық көмекке сене алатындардың санының азаюы, ал екіншісі – ықтимал оралмандар үшін біздің еліміздің тартымдылығының төмендеуі.

Мемлекеттік мүдде

Қысқасы, осыдан келесі қорытынды шығады: басты себеп ретінде оралмандар үшін әлеуметтік-экономикалық жағдай болды және солай болып қала береді. Әрине, бұл себеп жалғыз емес: мысалы, соңғы жылдары «оралғандардың» жалпы санында Қытайда тұратындардың үлесі өсуде – бұл, ең алдымен, Қытай билігінің этникалық азшылықтарға, әсіресе Аспан асты елінің батыс территорияларында тұратындарға қатысты саясатының қатаюына байланысты.

Материалдық фактор басым болғандықта, яғни бізге көбінесе кедейлер келетінінде ұятты ештеңе жоқ: кез-келген адам өзіне жақсырақ жерлерді іздейді, өз балалары мен немерелерінің болашағы үшін алаңдайды. Бұл біздің прагматикалық ғасырда түсінікті және әдеттегі ұтымды тәсіл. Бірақ қандастарымыздың алдында өз шекараларын ашатын мемлекет те сол прагматикалық ойлар мен әлеуметтік-экономикалық орындылықты ескере отырып, оларды қоныстандыруға байланысты мәселелерді реттеуге құқылы шығар.

Оралмандар жылы климаты бар, өздеріне лайық (қазақ) тілдік ортасы бар өңірлерде, сондай-ақ үлкен қалаларда қоныстанғанды жөн көретіні белгілі. Ресми деректерге сәйкес, тәуелсіздік жылдары елімізге келген этникалық репатрианттардың 80 проценттен астамы Алматы, Жамбыл, Түркістан және Маңғыстау облыстарын, сондай-ақ Астана мен Шымкентті тұрғылықты жер ретінде таңдаған. Бірақ барлық осы өңірлерде өздерінің жұмыс істеуге жарайтын адамдары артығымен толып жатыр, ал әлеуметтік шиеленісті ауырлату (мысалы, осыдан он жыл бұрын Жаңаөзенде болған сияқты) мемлекет үшін, жұмсақтықпен айтқанда, қолайсыз. Ал Қазақстанның солтүстік облыстары (ол жақтан халықтың кетуі – ең алдымен Ресейге – соңғы жылдары күшейе түсуіне байланысты) еңбек ресурстарына мұқтаж.

Мұның бәрі ҚР көші-қон саясатының 2017-2021 жылдарға арналған тұжырымдамасында көрініс тапты. Оралмандарға мемлекеттік көмек олар үкімет айқындаған өңірлерге келген жағдайда ғана көрсетілетінін айта келе, құжат авторлары шетелде тұратын этникалық қазақтарды қолдаудың өзге де шараларына баса назар аударды. Атап айтқанда, оларға үш жылға дейінгі мерзімге елімізде тұрып, Қазақстанда уақытша жұмыс істеуге рұқсат беру, олар үшін мемлекеттік білім беру гранттарын алуға квоталардың санын ұлғайту мүмкіндігі және т. б. жөнінде сөз болып отыр. Сондай-ақ, шетелдік диаспоралардың ана тілін, ұлттық дәстүрлер мен мәдениетін сақтауы, олардың тарихи Отанымен байланысын нығайту үшін шаралар көзделген. Ал мұның бәрі қалай орындалатыны – басқа мәселе.

Репатриация саясатына енгізілген өзгерістер жоғарыда айтылған дәл сол прагматикалық көзқараспен байланысты. Ал жекелеген қоғам қайраткерлерінің Қазақстанның қай өңіріне баратынына қарамастан, барлық оралмандарды материалдық жағынан ынталандыру жөніндегі үндеулерін ұлттық популизм деп есептеуге болады. Бүгінде мемлекет ең алдымен елімізде бұрыннан тұрып жатқан жүздеген мың, тіпті миллиондаған өз азаматтарының (айтпақшы, басым көпшілігі қазақтардың) өмір сүру сапасын арттырумен айналысуы тиіс…