Биылғы жазда жаңбырдың жауғанын сұрап оқытылған жамағаттық дұғалар бірден Қазақстанның бірнеше өңірінде өтіп, ол туралы бұқаралық ақпарат құралдарында кеңінен жарияланып жатыр. Мұнда таңқаларлық ештеңе жоқ: осындай рәсімдер бұрын да орындалып тұратын, бірақ, бір қызығы, оларға барған сайын көбірек адамдар қатыса бастады, олардың саны қазірдің өзінде мыңдап есептеледі. Мұны немен түсіндіруге болады: қоғамның архаизациясымен бе әлде исламданумен бе, әлде, мүмкін, бір мезгілде екеуімен түсіндіруге болама? Бұл процесс қаншалықты зиянсыз және ол қаншалықты алысқа баруы мүмкін?
Жаңбырды шақыру дәстүрі көптеген халықтарда орын алған болатын, бірақ бұл тәжірибеніі бүгінгі күнге дейін қолданып жүргендер аз. Шексіз технологиялық мүмкіндіктер дәуірінде, адам жауын-шашынды жасанды түрде қоздыруды үйренген кезде, ондай әрекеттердің мағынасы жоқ. Соған қарамастан, Қазақстан ежелгі салт-дәстүрге осы күнге дейін айтарлықтай мән беріп келе жатқан елдердің қатарына кіреді. Muslim.kz сайтында тіпті оны қалай дұрыс жүргізу қажетігі туралы нұсқау бар: «Жаңбыр дұғасы, яғни құрғақшылық кезінде оқылатын намаз шұғыл сүннет (сүннетун-муаккадатун) болып табылады. Егер жаңбыр намаз оқылмай тұрып жауа бастаса, Аллаға мадақ айтып, дұға оқып, содан кейін намаз оқу керек. Ал егер алғашқы намаздан кейін жаңбыр жаумаса, қайталап-қайталап дұға ету қажет».
Соңғы ұсыныс басты болып табылады деп ойлаған жөн болар – яғни, табандылықпен сұраңыздар, сонда сіздерге нұр жауады. Бұл нұсқа шын мәнінде жеңіске жеткізерліктей, өйткені мұндай дұғалар ерте ме, кеш пе, қалай да болмасын жаңбырмен аяқталады. Бірақ діндарлар мұны түсінеме екен, атап айтқанда, имамдардың айтуынша құрғақшылықтың себебінен үміттен әбден айырылып, рәсімді жүргізуді өздері өтінетін фермерлер мұны түсінеме екен? Әлде адамдарды қисынсыз әрекеттерге итермелейтін «көптің даналығы» деп аталатын топтық ойлау өз жұмысын істей ме? Осыған орай, карантин кезеңінде коронавирустық инфекцияның таралуын болдырмау мақсатында оқылған дұғалар еске түседі: биліктің тыйымдарына және мамандардың ескертулеріне қарамастан, адамдар мешіттерге баратын, бұл әрекеттер көбінесе адамдардың жаппай ауыру жұқтыруымен аяқталатын...
Айтпақшы, жақында американдық және испандық экономистер бірігіп (оның үстіне таза эконометриялық әдістерді қолдана отырып) ежелгі жаңбыр жауғызу рәсімдерін зерттеді. Ресейлік «Коммерсант» газетінің хабарлағандай, олар алдымен XIV ғасырдан бастап испандық Мурсиядағы католиктік шіркеу жүргізген сәйкес рәсімді Жапониядағы айндардың және Сиэтл төңірегіндегі пуйаллап үнді тайпаларының ұқсас тәжірибесімен салыстырды. Содан кейін олар әлемдегі белгілі мыңдаған басқа діни дәстүрлерді зерттеді. Нәтижесінде ғалымдар жаңбырды күту тиімді болған жерлерде – жергілікті климаттың ерекшеліктеріне байланысты жаңбыр дұғасы тиімді болып табылады деген жерлерде тиімді болып шықты деген қорытындыға келді. Олардың тағы бір қызықты тұжырымы – мұндай рәсімдер діннің беделін айтарлықтай күшейтеді және, сірә, тарихқа дейінгі кезеңдерде дәл осындай «сиқырлы» климаттық аймақтар нанымдардың пайда болу ошақтары болып табылған.
«Жұмыста мұндай жағдайларда жаңбыр дұғасы діни нанымдардың беделін нығайтудың бір жолы екені көрсетілген», - деп жазады шығарылым. - Олар өткізілетін дизайнде жаңбыр дұғасының сәтті болуына дерлік кепілдік беріледі, өйткені бұл жерлерде климаттық жағдайларды ұзақ уақыт бақылау қысқа мерзімді құрғақшылық ешқашан ұзаққа созылмайтынын көрсетеді. Шын мәнінде, мұндай рәсімдерді ұйымдастырушылардың міндеті - сенушілердің намазды бастау талабына мүмкіндігінше ұзақ уақыт қарсы тұру, өйткені «өтініштің тез орындалуы» сенімнің беделін күрт күшейтеді»...
Марат Төлібаев, қоғам қайраткері, бизнесмен, инвестор:
«Қауіп – діннің ғылымға күмән келтіруінде»
- «Архаизация» термині ескі негіздерге, тәртіптерге қайта оралуды білдіреді және «модернизация», «прогресс» сияқты ұғымдарға қарсы қойылады. Ал егер жаңбырды шақыру мақсатымен ұжымдық діни жоралғыларды осы түсіндірмеде қарастыратын болсақ, онда архаизациядан гөрі қоғамды исламдандыру туралы айту орындырақ. Қалай да болмасын, бұл адамдар жаратылыс күштерінің ықыласына бөлену үшін ешбір пұтқа табынушылықты жасаған жоқ, олар Аллаға дұға оқыған.
Мен атеист ретінде қоғамды исламдандыруға немқұрайлы қараймын, бірақ ол қандай да бір ыңғайсыздық әкеліп, мемлекеттің зайырлы болмысына қауіп төндірмейінше ғана. Ал жаңбыр сұрап дұға етілетін жағдайда қауіп дәл діннің жауын-шашынның заңдылығын дәлелдейтін ғылымға күмән келтіру үшін пайдаланылуымен байланысты. Мұндай рәсімдерден кейін жас саналарда дұға қызметі табиғаттың табиғи заңдылықтарын жоққа шығарып, ұзақ уақыт бойы жаумаған жерлерде жаңбыр жауғызуы мүмкін деген сеніммен қалуы ықтимал. Яғни, олар мектепте физика, география, биология, астрономия және т.б, пән сабақтарында балаларға оқытатын білімнің бәрін іс жүзінде жоққа шығарады.
Азаматтардың шектен тыс исламдану қаупі нақты осы мәселеде. Дін олардың күнделікті өмірінде және іс-әрекетінде тірек, үміт, ынталандыру ретінде пайдаланылған жағдайда, оған шыдамдылық таныту қажет. Бірақ егер ол «шектен» шығып, қоғамның дамуына зиянын тигізе бастайтын болса, онда бұл мүлдем басқа мәселе.
Нұрлан Әселқан, «Ғарыштық зерттеулер және технологиялар» журналының бас редакторы:
«Бұл тенденция біз үшін басқа салаларда қалыпты жағдайға айналып кетіп жүрмесе екен»
- Біздің қоғамымыздың архаизациялануының, тіпті деградацияға ұшырауының барлық белгілері бар деп айтар едім, оны дін қызметкерлері жеке бас мүддесіне пайдаланудан тартынбайды. Және бұл бастапқыда көрінуі мүмкін болатындай зиянсыз процесс емес екені анық. Өйткені, жамағатты бақылаудың қалыптасқан әдістерін қолдана отырып, имамдар адамдардың санасына тағдырдың жазуы туралы, табиғат күштерінің алдында дәрменсіздік жайлы, тағдырға мойынсұну жөніндегі ойларды кең мағыналы түрде еңгізеді.
Оның үстіне, осының бәріне жергілікті жерлерде мемлекеттік органдар да өз өкілдерінің тұлғасында қуана қатысып жатады. Олар осылайша халыққа жақындығымызды көрсетеміз деп ойлайды, бірақ шын мәнінде олар дағдарыстық жағдайларда өздерінің адекватты әрекет ете алмайтындарын және заттардың зайырлы, материалистік түсіндірмесін қорғай алмайтындарын мойындайды. Олар шын мәнінде архаикалық көріністері бар «жаңбыршылардың» барлық түрлеріне заттардың зайырлы, материалистік түсіндірмелерін күрессіз бере салады.
Көктемнің басында төгіліп ағып жатқан сумен не істерімізді білмей , су тасқынынан зардап шегіпжүргеніміз, ал шілде-тамыз айларында құрғақшылыққа ұшырап, егіннен айырылып қалуымыз қазақтардың бірнеше ғасыр бұрын табиғатқа толығымен тәуелді болған өмірді еске түсіреді: берекелі жыл түсіп, жайлауда шөп өскен кезде жақсы өмір сүрді; құрғақшылдық жыл келген кезде – олар даладағы хайуанаттар сияқты қырылып жататын... Алайда біздің бүгінгі қиыншылықтарымызға табиғат күштері кінәлі емес, шынын айтайықшы, мемлекеттік және бақылаушы органдардың нақты адамдары кінәлі. Өз кезінде олар су шаруашылығын қалпына келтіру үшін қажетті шараларды іске асырамай, бұл үшін жауапкершілікті өз мойындарына алмай, енді жаңбырды шақыратын жаппай діни спектакльге толығымен мейірімділікпен қарайды. Ал бұл жайт – ертең шенеуніктер мен азаматтар басқа да көптеген мәселелерге осындай мойынсынушылықпен қарайтынын білдіреді.
Салыстыру үшін басқа елдердегі мысалдарға – Испания, Канада, АҚШ, Ресей және т.б. қарап көрейік. Оларда да жағдай бақылаудан шығып кететін табиғи апаттар мен қайғылы оқиғалар болып тұрады. Бұл өркениеттің кез келген дамуында, кез келген техникалық құрал-жабдықтардың бар кезінде де болмай қоймайды. Бірақ ондай мәселелер белсенді ұйымдастыру шаралары арқылы шешіледі – олар біздегі сияқты «өрт локализацияланды» деген қу сөзбен жабылып, оның жойылуы туралы хабарлау үшін бәрі жанып кеткенін күтетіндей емес...
Айталық, Ресей Федерациясында мұндай жағдайларда мамандандырылған авиация қолданылады, ол жергілікті жерлерде қатты жауын-шашынды тудырады. Әрине, метеорологтар ондай әдістерге өте мұқият қарауға кеңес береді, бірақ қазіргі әңгіме бұл туралы емес, адамның, ғылымның және технологиялардың мүмкіндіктері жөнінде болып отыр. Немесе Өзбекстанға және Орталық Азияның басқа елдеріне қараңыздаршы, оларда су ресурстарын басқару жүйесі әлдеқайда жақсырақ ұйымдастырылған. Оның үстіне, бұл ең озық мемлекеттер емес екенін ұмытпаңыздар, бірақ соған қарамастан олар осы саланың өмірлік маңыздылығын түсіне отырып, су шаруашылығын құруға және дамытуға барынша тырысып жатыр.
Ал енді біздің жергілікті биліктің пассивтілігімен жаңбыр туралы ұжымдық дұғаларымыз осы фонда қандай контраст болып көрінетінін қараңыздаршы. Ең абсурдтысы, көп ұлтты елде құрғақшылықтан бәрі де бірдей дәрежеде зардап шегіп жүргеніне қарамастан, мұны қазақтар істеп жатыр, ал басқа ұлттардың өкілдері кез келген архаизмге бой алдырмай, жалпы парасатты өмір сүріп, еңбек етіп жүр. Бұл мәселе әлі де өсе беретін болады, өйткені, сарапшылардың пікірінше, 2030 жылға қарай бізге қолжетімді су ресурстарының көлемі 40 процентке азайып қалады! Яғни, жағдай қазірдің өзінде дағдарыс жағдайында болып тұр, ал болашақта оның мүлдем шиеленісу қаупі бар. Аспандағы жоғары күштердің мейіріміне абсолютті мойынсұнуға сенім артуды тоқтатып, шындықты сезініп, нақты әрекеттерге көшетін уақыт келді.
Ағылшын жазушысы Уильям Голдингтің «Шыбындар әміршісі» романында қазіргі өркениетті қоғамның бір топ жеткіншектері бір кездері елсіз аралда қалып, тез жабайыланып, өз культін, өз құдайын жасап, оған табына бастағаны баяндалады. Менің қорқатыным – дүние туралы архаикалық идеялардың қайта жандануын мейіріммен бақылап отырған біздің қоғам, шын мәнінде, су тапшылығымен және көбінесе техногендік сипаттағы басқа да апаттармен күресудің нақты әдістерін қолдана алмайтындығы мен дәрменсіздігін көрсетіп отыр. Бұл тенденция біз үшін басқа салаларда да қалыпты жағдайға айналып кетпесе болар еді.
Алайда, біз қазірдің өзінде ғылымның, білімнің, энергетиканың, инфрақұрылымның қалай құлдырап жатқанына немқұрайлы қарап отырмыз...
Арман Құдабай, журналист, әл-Фараби атындағы ҚазҰУ оқытушысы:
«Мәселе тек архаизацияда ғана емес, мәселе өз күшіне сенбеуде»
- Мені өзге сұрақ қызықтырады: бұл акцияларға билік өкілдері қатысты ма? Білесіздер ме, егер олар сонымен қатар белсенді түрде үлес қосқан болса, мен мүлдем таң қалмас едім. Өйткені төтенше жағдайларға алдын алуға дайындалудан гөрі, сол су көздеріне қамқорлық жасаудан гөрі, ықтимал өрттерден сақтандырудан гөрі жоғарыдан жаңбыр жаусыншы деп сұрау үшін ұжымдық дұғаларға белсенді қатысу әлдеқайда оңайырақ... Ал біз қыста да жоғары күштер бізді тым қатал ауа-райынан құтқарсын деп ұжымдық түрде дұға ететін боламыз ба? Немесе (Құдай сақтасын) ЖЭО-ның бір жерінен тағы да жарылып кетпегенін сұрап дұға оқимыз ба?
Түсінесіздерме, мәселе тек қана сананың архаизациясында емес, олардың өз күшіне сене алмауында. Егер бірдеңе жасау қолдан келмесе немесе олай емес болып шықса, онда бәріне жоғары күштер «кінәлі»! Аспандағы жұлдыздар дұрыс орналаспады, бүгінгі жұлдыз жорамал нашар болды, бақсы аураны жеткілікті түрде тазарпады... Бұрын жүргізген сұхбаттарымыздың бірінде мен кейбір бастықтардың кеңселері туралы айтқан болатынмын, олардың кабинеттері кеңсе үйлерінен гөрі діни шіркеулерге көбірек ұқсайды (айтпақшы, бұл Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңнамасына қайшы келеді, оған қоса, егер шындығын айтатын болсақ, ол кабинеттің иесінің конфессилық қатыстығына тәуелді емес). Сол кезден бері бірнеше жыл өтті, ал мен әлі де осындай кабинет-ғибадатханаларды кездестіріп жүрмін. Ол жайт не жайлы хабарлайды? Бәлкім, ол қазір сәнге айналған діни адалдықты көрсетуге ұмтылу туралы ғана емес, бірақ абайлап айтқанда, сол бір жоғары күштердің ықыласына ие бола отырып, қауіпсіздікке ұмтылу туралы да айтады.
Бірақ оны пайдаланып жүр ғой! Егер олар жай ғана сенгіш шенеуніктерден ақша табуға тырысатын шарлатандар болса бір жөн. Естеріңізге 1980-1990 жылдарды түсіріңіздерші, ол кезде әр түрлі мистиктер мен гурулар кең-байтақ кеңестік және посткеңестік кеңістіктегі ең жоғарыдағы кабинеттерге кіріп жүретін. Осымен бәрі аяқталды деп ойлайсыздар ма? Қазақстандық жоғары лауазымды тұлғалардың «ішкі шеңберіне» кенеттен еніп кеткен сәләфи уағыздаушыларын және оның кейіннен қалай аяқталғанын естеріңізге сала аламын... Алайда шенеуніктің өзіне сеніп тапсырылған қандай да бір құпия жобасын сәтті жүзеге асыру үшін қасиетті адамның... немесе экстрасенстің батасын алуға баруының өзі біртүрлі анекдотты жағдай сияқты болып көрінеді.
Және оған қоса. Үлкен өкінішке орай, Қазақстанда философтардан, жазушылардан, ғалымдардан гөрі шенеуніктерді әлдеқайда көбірек құрметтейді. Мұнда бір жағынан билік алдында жағымпазданудан бас тарта алмай, неше түрлі қараңғылықтан қоғамға қорған бола алмаған зиялы қауымның өзі де кінәлі... Оның үстіне біздің менталитетіміздің бір ерекше қасиеті бар – қай істе де ұлы бастыққа еліктеу, бастықтың әр сөзін тыныс алмастан тыңдау. Ал егер үлкен аға да жаңбыр жауғанын немесе ұзаққа созылған қыстың тез аяқталуын сұрап шығатын болса, онда қарапайым халыққа не істеу қалады?
Анонимді болып қалуды ұйғарған сарапшы:
«Бұл дәстүр архаикалық ырымдарға жатпайды»
- Біріншіден, мен халықтың діндарлығының өсуін архаизацияның белгісі деп есептеуге түбегейлі келіспеймін. Мәселені осылайша тұжырымдаған кезде ол «проблемаға» айналады, ал онымен «күресу» қажет болады. Жаңбыр сұрау салты (тасаддуқ) архаикалық ырымдарға жатпайды – керісінше, оны дәстүрлі ислам, оның ішінде дәстүрлі ханафи мәзһабы ресми түрде мойындайды. Айтпақшы, мұндай дұғадан кейін шынымен жаңбыр жауған кезде «кездейсоқтық» қаншалықты жиі болатыны туралы статистиканы сұрау жаман емес болар еді. Бәлкім, мұндай рәсімдерге қатысушылардың санының көбеюінің сыры нақты осында шығар?