Біздің қоғамда мектептерді элиталық (Назарбаев зияткерлік мектептері) және әдеттегі мектептерге бөлуге қатысты екіұшты көзқарас қалыптасты. Біріншілерінде қазақстандықтардың тек бір жарым-екі проценті ғана білім алады, бірақ олардың әрқайсысына білім беру әдеттегі мектептерге салыстырғанда мемлекет үшін кемінде 10 есе қымбатқа түседі. Сонымен қатар, соңғыларында көбінесе оқу үш ауысыммен жүргізіледі, оқу бөлмелері аса тығыз толтырылады, дәретханалары сыртта орналасқан, спорт залдары жетіспейді, мұғалімдердің жалақысы төмен және т.б. Бұл әлеуметтік әділеттілік қағидасын бұзбай ма? Әлде бұл ең дарынды адамдарға қамқор көрсету ме? Біз жас ұрпаққа қатысты осындай сараланған көзқарас таныта отырып, қандай нәтижеге келеміз? Қазақстан жағдайындағы қандай нұсқа ең жақсы болып табылады? Сөз біздің сарапшыларға беріледі.

Нұркен Халықберген, PR маманы:

«Шын мәнінде, мемлекет балаларды әдейі үш сұрыпқа бөледі».

- Мен үшін бұл сұрақ өте ауыр болып табылады, өйткені мен өзім төрт бала тәрбиелеп отырмын. Мен оларға мектеп таңдағанда үйдің жанында орналасқандарына емес, сапалы білім беру қызметтерін ұсынатындарына назар аудардым. Егер тіпті Алматыда тұратын отбасылар осындай проблемаға тап болса, ауылдарды айтпай-ақ, шағын қалаларда не болып жатқанын елестету қорқынышты...

Біздің орта білім беру жүйесіндегі жағдай қазақстандық спортта, атап айтқанда, футболда болып жатқан жағдайға ұқсас. Мемлекет оған, оның ішінде шетелдік ойыншыларға, миллиардтаған қаражат жұмсайды, бірақ біздің команда азды-көпті маңызды турнирлерге (18 миллион тұрғындардың үштен біріне жуығы жастар болғанына қарамастан!) өте алмай жүр. Мұның себебі талантты жігіттердің басым көпшілігінде өзін-өзі дамытуға мүмкіндігі жоқтығында. Спорттық қызметкерлер оларға мүлдем назар аудармайды, оларды іздеп табу мен тәрбиелеуге күш салмайды. КСРО-да бұқаралық спорт қалай ұйымдастырылғанын есіңізге түсіріңізші: оларға барлық балалар қол жеткізе алатын. Ал мектептік, аудандық, облыстық спартакиада кезінде ең талантты балаларды жан-жақты іріктеп алып, оларға барынша көмектесін. Ия, бұл да «іріктеудің» бір түрі болды, бірақ ол жақсы нәтиже беретін.

Ал енді 360 мың халқы бар Исландияға қараңызшы – 2016 жылы Еуропаның футбол чемпионатында бұл елдің командасы 1/8 финалда Англия құрамасын жеңіп, сол арқылы бүкіл әлемді таң қалдырды! Оның жетістігінің сыры неде деп ойлайсыз? Әлемдік қаржыландыруда немесе басқа артықшылықтарда емес, өйткені Исландия спортында мұның бәрі мүлдем жоқ нәрсе. Шындығында, жергілікті билік жастар арасындағы суицидке, алкогольге және есірткіге тәуелділікке қарсы тұруға ден қойды және бұл күрес шеңберінде барлық жасөспірімдер оларға еркін қол жетімді болатындай етіп спорт секциялары мен алаңдары ашылды. Оның үстіне футболға басымдық берілді, өйткені бұл командалық ойын ұйымшылдыққа, жауапкершілікке, басқа адамдармен қарым-қатынас орнатуға, жанжалды жағдайларды шешуге және т.б. үйретеді. Исландияның осы спорттағы керемет жетістіктері осыдан туындаған.

Біздің билік бүгінде білім беру жүйесімен айналысып жүргені іріктеудің бұрмаланған түрі. Жоғары оқу орындарына түсу мүмкіндігі бірдей деп есептелсе де, алдымен мектептерді күшті және әлсізге бөліп, содан кейін барлық түлектерді ҰБТ-ға жіберудің ешбір қисыны жоқ. Ия, бірыңғай тестілеу барлық мектептер бірдей сапалы білім беретін жерде орынды болуы мүмкін, бірақ, өкінішке орай, бізде емес, өйткені орталықтан неғұрлым алыс болса, білім деңгейі соғұрлым төмен болады. Іс жүзінде мемлекет балаларды үш сұрыпқа әдейі бөледі: біріншісі – барлық артықшылықтары бар элиталық мектеп оқушылары; екіншісі – әдеттегі мектеп оқушылары, олардың ата-аналарында репетиторлар мен қосымша курстарға ақша жоқ; үшіншісі – ҰБТ-ға жете алмайтын балалар, өйткені мұғалімдердің өзі мектептің рейтингін бұзбау үшін оларды тоғызыншы сыныптан кейін техникалық училищелерге жібереді.

Бірақ бір отбасында да балалар әртүрлі болуы мүмкін. Кейбіреулер үш жасында оқиды, санайды, бірнеше тілді түсінеді, акробатикалық трюктер көрсетеді және т.б., ал басқалары – енді ғана сөйлей бастайды. Біреулер өз қабілеттерін 15-16 жасқа таман ашады, ал басқалары – 22-ден кейін... Алайда, ата-аналар оларды ақылды және ақымақ деп бөлмейді, керісінше барлығына бірдей даму мүмкіндіктерін беруге тырысады. Неліктен мемлекет білім беру сияқты маңызды мәселеде таңдамалы саясат жүргізеді? Жалпы алғанда, бұл егістікке тұқым себе отырып, «қалғаны өздігінен өніп шығады» деген үмітпен оның белгілі бөлігін ғана суарғанмен бірдей. Шын мәнінде ол «егіннің» басқа бөлігінен бастапқыдан айырылу деген сөз. Ал бұл негізінен әдеттегі білімнен қол үзіп, қара жұмыс жасаушылардың тағдырына әдейі ұшыратылған ауыл жастары. Мен осындай тәсілді мәнсіз және тіпті жауапкершіліксіз деп есептеймін.  

Демек, мемлекет өз аяғына оқ атып отыр, өйткені 10-15-20 жылдан кейін ол білімді, жетістікке жететін азшылығы мен надан, ұтылғыш көпшілігі бар ұрпақ алады. Оның үстіне, мемлекеттік көмекке мұқтаж болып отырған жұмыссыздардан, кедейлерден тұратын көпшілікті тамақтандыру міндеті осы азшылыққа міндет ретінде тапсырылатын болады. Сонымен қатар, билік жеткілікті деңгейде кедей көпшілікке қамқор бола алмағандықтан, олар билікке наразы болып, үнемі өсіп келе жатқан әлеуметтік шиеленістің қайнар көзіне айналады. Терең әлеуметтік теңсіздік орын алған барлық елдерге де осы проблема тән. Әр түрлі рейтингтерге сәйкес, адами капиталды бірінші орынға қоятын, демек, барлық адамдар үшін білім мен өмірдің жоғары деңгейіне ие мемлекеттердің ғана азаматтары өзін «бақытты» сезінуі бекер емес.

Жақында Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы (ЭЫДҰ) жүргізген зерттеуі сапалы білімі бар адамдардың жоғары жалақы төленетін жұмысқа қол жеткізуі 65 процентке көбірек болатынын анықтады. Елде жақсы жалақы алатын азаматтар неғұрлым көп болса, соғұрлым орта топ мықты болады және сәйкесінше оның негізі болып табылатын экономикасы да неғұрлым табысты болады. Өкінішке орай, Қазақстанда қоғамның бұл қабаты жыл сайын жіңішкеріп келеді, өйткені білікті, бәсекеге қабілетті мамандар саны азайып барады. Осы тұрғыда біздің инновациялық технологияларға жылдам көшіп жатқан прогрессивті әлемнен артта қалғандығымызға таңдануға бола ма?! Біз энергетикалық ресурстарға жабысып қала берсек, прогрессивті әлемді қуып жетуіміз екіталай.

Мұнай дәуірі аяқталып жатқаны анық. Мемлекеттер бірінен соң бірі баламалы қуат көздеріне ауысуда. Ірі автомобиль өндірушілер (BMW, Mercedes Benz, Toyota және басқалары) бензин қозғалтқыштарынан бас тартуда. «Қара алтын» өндірушілер оны барынша сорып алуға және төмендетілген бағамен сатуға тырысады, осылайша сұраныс болмаған жағдайда ұсыныстың артық мөлшерін жасайды. Біз мұның қандай жағдайға әкелетінін көктемде, мұнай бағасы теріс мәндерге дейін құлдырап кеткендіктен кейбір компаниялар аса толтырылған қоймаларын тұтынушыларға тіпті үстінен өздері ақша төлеп беруге дайын болған кезде көрдік. Яғни, біз энергия ресурстарымен ұзақ уақыт өмір сүре алмаймыз. Оларды шұғыл түрде сапалы адам капиталымен ауыстыру қажет. Бірақ елімізде бұл үшін іс жүзінде ешқандай жағдай жасалмайды.

Бұған көз жеткізу үшін кез-келген мектепке барып, шектен тыс толтырылған сыныптарды (әрқайсысында 35-40 адам) көру жеткілікті. Оның үстіне бұл бұрынғыдай тек «А», «В», «С», «Г» және «Д» ғана емес, санау қазіргі кезде «К» әрпіне дейін жетіп жатыр... Ал енді мұғалімдерге қандай үлкен салмақ түсетінін елестетіп көріңізші, олар сапалы білім беруге қажетті біліктілігі болса да, бергілері келсе де, мұндай қиын жағдайда физикалық тұрғыдан алғанда оны жүзеге асыра алмайды. Сондықтан жекеменшік мектептер әр сыныпқа 15-20 оқушыдан қабылдайды, өйткені ғалымдардың тұжырымдары бойынша мұғалім дәл осы санды өзінің бақылау көлемінде сақтай алады.

Қазақстандық ата-аналардың басым көпшілігінде элиталық оқу орындарына төлейтін ақшалары жоқ екендігі анық. Олар НЗМ-де бір оқушыға мемлекет қанша ақша жұмсайтынын және әдеттегі мектептегі оқушыға қандай ақша жұмсайтынын білген кезде олар өз балаларының ел үшін қажетсіз екендігін біліп, әділетсіздік, сенімсіздік және реніш сезімдерін табиғи түрде күшейтеді. Әрине, мұндай көңіл-күйден жақсылық күтудің қажеті жоқ... Сондықтан болар, Финляндияда және көптеген басқа дамыған елдерде құбылыс ретінде жекеменшік мектептер жоқ, өйткені оларда сапалы білім алуы үшін барлық балаларға бірдей жағдайлар жасалған.

Қазақстанда жүргізілген осындай саясаттың нәтижесінде бізде, басқалармен қатар, әдеттегі мектептердегі балалар ағылшын тілін нашар біледі. Ағылшын тілін білу индексіндегі (English Proficiency Index) осы көрсеткіш бойынша біз 100 елдің арасында 93-орындамыз! Мұнда қандай қауіптер бар дейсіз бе? Болашақта олар үшін әлемдік ғылымға жол жабық болады. Ғылыми мақалалардың көп бөлігі ағылшын тілінде, азырақ бөлігі – орыс тілінде, ал мүлдем кішкентай бөлігі – қазақ тілінде жарық көреді. Біз 200 миллион халқы бар еуразиялық кеңістіктің мүдделерінің тар аймағымен алдын-ала шектеліп отырмыз. Бұл түбегейлі қате стратегия.

Білім беру саласының қызметкерлері күш-қуатын және орасан зор қаражатын азаматтарды үздік және нашар деп қауіпті бөлуге жұмсамай, осы мәселелер туралы ойлануы керек. Оларға білім беруді мүмкіндігінше насихаттайтын Оңтүстік Корея, Сингапур, Жапония, Финляндияның тәжірибесі көмек бола алады...

Aspandau қорының және Алматы Aspandau Academy жоғары басқару мектебінің басшысы Қанат Нұров:

«Элиталық білім беру жекеменшік болуы керек»

- Мүмкін мен қателесетін шығармын, бірақ, менің ойымша, бұл әлеуметтік әділеттілік қағидасын тек ішінара ғана бұзу болып табылады, өйткені ерекше дарынды балаларды іріктеу және қолдау қажет. Демек, мәселе НЗМ әр оқушыға біршама көбірек ақша жұмсауында емес, бұл негізінен мемлекеттік бюджет есебінен жасалатынында. Әрине, элиталық білім беру қажет, оған тыйым салуға болмайды, бірақ ол жекеменшік болуы керек, ең болмағанда тұрғындардан алынатын салық есебінен қаржыландырылмауы қажет. Нарықтың өзі ауқатты отбасыларға сапалы қызмет көрсету үшін жағдай жасайды, ал олар жаппай орташаландырылған білімнен сапасы жағынан жоғары болады.

Қаржыландыру деңгейі және, сәйкесінше, НЗМ-де көрсетілетін қызметтердің сапасы Қазақстанның барлық орта мектептері үшін стандарт бола алмайды. Жалпы білім беру секторы үшін ЖІӨ-нің 3,3 проценті өте аз. Дифференциацияның өзі қауіпті емес, бұқаралық білім мен қазіргі постиндустриалды, ақпараттық ғасырдың талаптары арасындағы сәйкессіздік қауіпті.

Жекеменшік оқу орындарының ашылуына байланысты білім беру қызметтерін нарықтық саралау тек табиғи құбылыс қана емес, сонымен қатар кез-келген басқа алуан түрлілік сияқты пайдалы нәрсе. Ал мемлекеттік деңгейдегі интеллектуалды сегрегация, әсіресе егер ол бастауыш мектепте орын алатын болса, әрі қауіпті, әрі тиімсіз, өйткені бұл жерде субъективті сипаттағы қателіктер сөзсіз орын алатындықтан, жалпы ұлт үшін шығындар өте үлкен болуы мүмкін. Шынында да, көптеген дарынды балалар олардың талантын біреулер байқай алмағандықтан немесе байқағысы келмегендіктен ғана шетте қалуы мүмкін. Сондықтан элиталық білімге тыйым салу емес, бұқаралық білім беруді қажетті деңгейге дейін күшейту керек.

Қазақстан үшін қандай нұсқа ең жақсы болып көрінеді дейсіз бе? Бұл жерде біздің білім беру жүйеміз бұрынғы индустриалды қоғамның сұраныстарына және сәйкесінше қазіргі заманғы ақпараттық қоғам жағдайында болуы тиіс жеке тұлғаға емес, құзыреттілікке негізделгенін айту керек. Мысалы, анықтамалық материалдар тым көп берілген, бірақ бүгінгі таңда кез-келген мектеп оқушылары оны Интернеттен екі рет басу арқылы таба алады. Бұл жағдай студенттеріміздің соңғы жылдардағы PISA халықаралық рейтингіндегі көрсеткіштерінен көрінеді.

Ең алдымен біз білім беру жүйесін қаржыландыруды ЖІӨ-нің 10-15 процентіне дейін ұлғайтуымыз керек. Сонымен қатар, біріншіден, мектеп бағдарламасында табиғаттың, қоғамның және ойлаудың объективті заңдылықтарын зерттейтін іргелі пәндерді ғана қалдыру қажет; екіншіден, ақпараттық (анықтамалық) компонентті азайту арқылы білім беру әдістемесіндегі танымның оперативті компонентін (ғылыми сыни және шығармашылық ойлау құралдары) нығайту; үшіншіден, кем дегенде орта мектептен бастап, оқу процесін ғылыми зерттеулермен ұштастыру кажет.

Жақсылық Сәбитов, тарихшы, саясаттанушы:

«Біз ақылдыларды елден кетіретін жанармай дайындап жатырмыз»

 – Сіздің сұрақтарыңызға жауап беруге дайындалып отырғанда, өлеңнің бір жолын есіме түсірдім: «Өмір сондай, ештеңе әділ болмайды. Біреулерге жылжымайтын мүлік, ал біреулерге тек эпилепсия мұраға қалады». Осы ойды жалғастыра отырып, біз НЗМ жүйесінің болуы, әрине, «әділетсіз» деп айта аламыз. Бірақ «әділетсіздік» біздің өмірімізде жиі кездеседі, ал осы элиталық мектептерді жабуға шақыру арқылы онымен күресу өте қисынсыз.

Әрине, мектептерді әдеттегі және элиталық деп бөлудің ежелден келе жатқан саясаты – бұл серпінді жобалар туралы өз мәні бойынша қате болып табылатын, бірақ кеңінен таралған мифологемалық заңдылық. Барлық ресурстарды бірнеше өсу нүктелеріне шоғырландыру және оларға ақшаның максималды көлемін енгізу арқылы мемлекетті дамыту мүмкін емес.

Осы мифологеманың логикасына сәйкес, серпінді жобалар (бұл жағдайда НЗМ жүйесі) өзінің соңынан бүкіл саланы сүйрейді. Бірақ бұл олай емес. Сауалнама нәтижелерінен белгілі болғандай, НЗМ түлектерінің көпшілігіне эмиграциялық көңіл-күйлер тән. Ал әдеттегі мектептерде осындай көңіл-күйлер экзотикалық болып табылады. Яғни, көп жағдайда, НЗМ арқылы біз елден ақылдылардың кетуінің негізгі отыны болатын адами капиталды дайындап жатырмыз.

Қазіргі қалыптасқан жағдайды қандай-да бір жолмен өзгерту қиын. Бір жағынан, НЗМ-ді жабудың қажеті жоқ, өйткені олардың инфрақұрылымын құруға көп ақша салынды, екінші жағынан, қазіргі статус-кво әділетсіз және елдік өлшемде онша тиімді емес. Мұнда әдеттегі мектептердегі әр оқушыға жұмсалатын шығындарды ұлғайту керек. Менің естуімше, бұл бағыттағы жұмыстар қазірдің өзінде жүргізіліп жатыр.

НЗМ-ге қатысты оларды одан әрі дамытудың екі нұсқасы бар. Біріншісі, бұл құрылымды Қазақстанның әр аймақтық орталығында өзінің НЗМ болатындай етіп кеңейту. Екінші нұсқа – интернаттар сияқты мектептерде оқи алатын провинциялардан шыққан балаларға 20-30 проценттік квота енгізу. Бұл ауыл жастары үшін жақсы әлеуметтік лифт болады. Оның үстіне, олардың эмиграциялық көңіл-күйі қалалықтардікінен азырақ болады деп сеніммен айтуға болады.

Қорытынды: НЗМ ауылдағы немесе аз қамтылған отбасылардың жастары үшін әлеуметтік лифттер жүйесіне айналуы керек және басқа елдердің еңбек нарығына білімді жас жігіттер мен қыздарды дайындауға арналған орын болып қалмауы керек.