Қазақстан Республикасы Білім министрлігінде Ұлттық бірыңғай тестілеудің қорытындысы шығарылды. Кейбір ескертпелерімен болса да, олар қанағаттанарлық деп танылды – басқарма басшылары тіпті өткен жылғы ҰБТ-2021-мен салыстырғанда ілгерілеушілікті де атап өтті. Мысалы, министр Асхат Аймағамбетовтің өзі: «Жалпы, шекті баллды жинай алмаған түлектердің саны айтарлықтай азайғанын айта кету керек», – деп мәлімдеді. Бірақ тым болмағанда аздаған ғана оптимизмге негіз шынымен де бар ма?
Өткен жылы, сол кезде «Ұлттық тестілеу орталығы» РМҚК директоры Наужан Дидарбекова хабарлағандай, талапкерлердің 39 проценті жоғары оқу орындарына түсудің шекті деңгейіне жетпей қалған. Ағымдағы емтихан науқанының қорытындысы бойынша осындай ұлдар мен қыздардың үлесі 33 процентке дейін азайған. Оң үрдіс бар сияқты болып көрінеді. Алайда, оған күмән тудыратын бірқатар жағдайлар бар.
Біріншісі. Егер осыған дейін негізгі ҰБТ (сонымен қатар тілек білдірушілер ЖОО-ға ақылы негізде түсу үшін тест тапсыра алады) жылына бір рет өткізілетін болса, енді талапкерлерге екі рет талпыныс жасалып, олардың жалпы санының 80 проценті өз нәтижелерін жақсарту үшін осы мүмкіндікті пайдаланды. Неғұрлым көп талпыныс болса, соғұрлым «табалдырықтан» аттап өту оңайырақ болады – бұл анық. Бәлкім, мектеп бітірушілер ұшырайтын күйзелісті барынша азайтуға көмектесіп, олардың максималды мүмкіндіктерін көрсетуге мүмкіндік беретін бұл жаңа өзгерістер өзіндігінен дұрыс та шығар. Бірақ 2021 жылдың қорытындысымен салыстырған кезде бұл факторды ескеру қажет.
Екіншісі. Көптеген БАҚ Ұлттық тестілеу орталығының қазіргі директоры Руслан Емелбаевқа сілтеме жасай отырып хабарлағандай, ҰБТ-2022 қатысушыларының жинаған орташа ұпайы 66 баллды құрады. Ал бір жыл бұрын, осы орталықтың сол кездегі жетекшісі Наужан Дидарбекованың ақпараты бойынша, ол одан жоғары болды – 69,08 балл. Сонда орташа статстикалық қазақстандық абитуриентінің білім деңгейі төмендеп кеткен болып шыққаны ма?
Үшіншісі. Әртүрлі жылдардағы ҰБТ нәтижелерін салыстырудың өзі онша дұрыс емес сияқты болып көрінеді. Мұнда келесідей мысал келтіруге болады. 2011 жылы қазақ мектептерінің түлектері рекордтық көрсеткіштерге қол жеткізді: шекті деңгейден тек 9,6 проценті ғана өте алмады, орташа балл 86,7 (алуға мүмкін 125-тен), әрбір төртіншісі 100 және одан жоғары балл жинады. Ал келесі ҰБТ-2012 қорытындысы бойынша мүлде басқаша көрініс шықты: шекті межеге жетпегендердің үлесі төрт есеге жуық (!) – 36,8 процентке өсті, орташа балл 70,9-ке дейін түсіп кетті.
Бір жылда соншалықты не болып қалды екен дейсіздер ме? Бiлiм және ғылым министрлiгiнiң келесі жаңа басшылығы абитуриенттердiң жоғары оқу орындарына шамадан тыс ағынын болдырмас үшiн тест тапсырмаларын айтарлықтай күрделендiру бағытында толық ауыстыруды қолға алды. Айтпақшы, дәл сол кезде Білім және ғылым министрлігі Қазақстанда жоғары оқу орындары мен студенттердің тым көп екендігі жөнінде, сонымен қатар мұндай үрдіс «жоғары білім» ұғымының өзінің беделін түсіріп, құнсыздандыратыны туралы айта бастады.
Басқа сөзбен айтқанда, тапсырмалардың күрделілік дәрежесін өзгертіп отыру арқылы «табалдырықтан» өткендердің проценттік көрсеткіштерін және орташа ұпайын, сондай-ақ басқа да көрсеткіштерін реттеуге болады. Бұл тұрғыда өткен жылмен салыстырғанда биылғы жылы қандай өзгерістер болғанын біз нақты білмейміз, тіпті сарапшылардың өздері де тест сұрақтары мен тапсырмаларының қаншалықты күрделі болып қалғаны жөнінде немесе керісінше, қаншалықты жеңіл болып кеткені туралы нақты баға бере алмайды. Бірақ, қалай да болмасын, әртүрлі жылдардағы ҰБТ нәтижелерін салыстыру объективті көріністерді алуға мүмкіндік бермейді. Демек, олардың негізінде алысты қорытындылар жасаудың мағынасы жоқ. Оның үстіне ұлттық бірыңғай тестілеуді өткізу шарттары жыл сайын өзгертіліп отырады.
Ал өңірлер тұрғысында көрсеткіштерді салыстыру – бұл мүлде басқа нәрсе, өйткені бір ҰБТ аясында олар тең дәрежеде болады. Бір кездері тиісті деректер ашық болатын, оларға оңай қол жеткізуге мүмкіндік болған, олар бұқаралық ақпарат құралдарында жарияланатын, бірақ бүгін оларды іздеп табу үшін көп әрекет жасауға тура келеді, бұл ретте қажетті ақпаратты тауып алуға ешқандай кепілдік жоқ. ҰБТ-2022 қорытындысы бойынша әзірге тек шекті деңгейге өте алмағандардың ең жоғары проценті бойынша «ерекшеленген» үш облыс қана (министрдің аузынан) аталды – ол Маңғыстау, Түркістан және Атырау, осы аумақтарда бұл көрсеткіш 38-ден 35,4-ке дейін ауытқиды.
Айта кету керек, бұл өңірлер төрт жыл бұрын 15 жастағы оқушылардың арасында жүргізілген халықаралық PISA зерттеуінің нәтижелері бойынша да Қазақстандағы негізгі аутсайдерлер болып шықты. Мәтін оқу, математика және жаратылыстану сауаттылығының қосындысындағы орташа балл Атырау облысында – 362,3, Маңғыстау облысында – 372,3, Оңтүстік Қазақстан облысында – 380,7 (ол кезде сол облысты 70 проценке қазіргі Түркістан облысының тұрғындары құраған еді). Олар сәйкесінше соңғы, соңғысының алдындағы және төртінші орындарды иеленді. Бұл ретте Оңтүстік Қазақстан облысы төменнен санағанда үшінші орынды алып отырған Алматы облысынан бар болғаны бір ұпайға ғана (сірә, кейіннен «бөлініп» жеке әкімшілік-аумақтық бірлікке айналған Шымкенттің арқасында болар.) озып кетті. Ең нашарлар бестігіне Қызылорда да енді – 386,3. Ал еліміздің солтүстік және шығыс өңірлерінде қаралып отырған көрсеткіш 432,0-ден 418,3-ке дейін ауытқыған.
Басқаша сөздермен айтқанда, ҰБТ-2022 нәтижелері әбден шындыққа сәйкес болып көрінеді – олар PISA зерттеуі кезінде көрсетілген нәтижелермен анық сәйкес келеді. Ал, мектеп оқушыларының сауаттылығы мен білімі жағынан басқалардан артта қалған бұл өңірлер халықтың этникалық құрамы жағынан ең қазақы, ең көп балалы (әрбір мың тұрғынға шаққанда), демек, демографиялық жағынан да қарқынды дамып келе жатқан өңірлер болып табылады. Осы жағдайлардың барлығын ескере отырып, ұлтымыздың болашағы үшін алаңдаушылық пайда болады.
Мысал үшін, Қызылорда облысында өткен жылдың басына қарай қазақ ұлтының үлесі 96,4 процентке, Атырауда 92,9 процентке, Маңғыстауда 91,4 процентке жеткен. Бұл ретте қазақ отбасында өсіп жатқан қызылордалықтардың 93 проценті, атыраулықтардың 80 проценті, маңғыстаулық балалардың 91 проценті мемлекеттік тілде білім алып жатыр. Түркістан облысында «титулдық» халықтың үлесі төменірек – 75,8 процент, бірақ көп балалы отбасылар деңгейі одан да жоғары өзбек халқымен бірге, жалпы алғанда олар 93,1 процентті құрайды. Оның үстіне әрбір он қазақтың ішіндегі тоғызы, сондай-ақ бірнеше мың өзбек балалары қазақ сыныптарына барады. Бір сөзбен айтқанда, бұл өңірлерде мемлекеттік тілде оқыту басым екені анық.
Ал енді Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің Ақпараттық-талдау орталығы PISA-2018 қорытындысы бойынша дайындаған Ұлттық баяндамадан бірнеше дәйексөз келтірейік. Мәтін оқу сауаттылығына қатысты: «Алдыңғы циклдардағыдай, оқыту тілдерінде айтарлықтай айырмашылық бар. Қазақ тілінде оқитындар орыс тілінде оқитындардан 70 ұпайға артта қалды. Бұл ретте PISA-2009-пен салыстырғанда айырмашылық 19 пунктке азайды». Бұл жерде оқуды ұйымдастырушылар 30 баллдық айырмашылық бір жыл оқуға сәйкес келетіндігінен шығады деп айту керек. Демек, 70 ұпай дегеніміз – бұл екі жылдан асады.
Жаратылыстану сауаттылығына қатысты: «Оқыту тіліне байланысты айырмашылықтар орыс тілінде оқитындар бағыты бойынша 65 баллды құрады. Олар орта есеппен 440 ұпай көрсетті, қазақ тілінде оқитындар – 375 ұпай көрсетті. Бұл ретте PISA-2009-пен салыстырғанда айырмашылық 13 тармаққа азайды». Және, ақыр-соңында, математикалық сауаттылық туралы: «Оқыту тіліне байланысты математикадағы нәтижелердің айырмашылығы басқа салаларға қарағанда әлдеқайда аз. Дегенмен, бұл көрсеткіш әлі де маңызды болып қалып отыр (38 балл). Бұл қазақ тілінде оқитындар (410 балл) және орыс тілінде оқитындар (448 балл) тілдерінде оқытатын оқу орындары арасында білім сапасының айтарлықтай алшақтығын көрсетеді».
Тұтасай алғанда, баяндама авторлары алшақтық азайып бара жатқанын, бірақ баяу және әзірге ол өте маңызды болып қалып отырғаны жөнінде мәлімдеді. Оның үстіне бұл олқылық қазақ мектептерінің ілгерілеуі себебінен емес, орыс тілінде білім алатын балалардың білім деңгейі мен сауаттылығының төмендеу себебінен азайып барады деуге толық негіз бар.
Бәлкім, ҰБТ-2022 қорытындысы бойынша орыстілді және қазақтілді талапкерлердің көрсеткіштері арасында алшақтық табылмайтын да шығар (Білім министрлігі мен Ұлттық тестілеу орталығының өкілдері бұл туралы әлі ақпаратпен бөліскен жоқ). Тіпті, қазақ мектебінің түлектері орыс сыныбын бітіргендерге қарағанда жақсырақ нәтижеге жетулері де ықтимал. Бірақ бұл арақатынас қайсыларының пайдасына болып шықса да, ол аз мәлімет береді – ең болмағанда жоғарыда айтылған себеп бойынша: біз тест тапсырмаларының күрделілік дәрежесінің біріншілері үшін де, екіншішілері үшін де қандай болғанын білмейміз. Жалпы алғанда, сыртқы бағалау, оның ішінде PISA бағалауы, ел ішіндегі бағалауға қарағанда әлдеқайда объективті болып табылады.
Үш аутсайдер облыстардың ішінде Түркістан облысы бөлек орналасқан. Ол жерде елімізде ауыл оқушыларының ең жоғары үлесі бар – кемінде төрттен үш бөлігі (салыстыру үшін: жалпы Қазақстан бойынша олардың үлесі жартысынан аспайды). Ал PISA-2018 қорытындылары бойынша жасалған Ұлттық баяндамада қамтылған мәліметтерге сәйкес, біздің республикада ауыл балалары мәтін оқу сауаттылығы бойынша қала балаларынан 37 ұпайға, жаратылыстану пәнінен 31 ұпайға, математикадан 22 ұпайға артта қалып отыр. Яғни, тағы да белгілі бір объективті шындық туралы айтуға болады. Айта кету керек, еліміздегі ең көп қоныстанған екі елдің бірі Түркістан облысы барлық республика бойынша ауыл оқушыларының 25,5 процентін құрайды. Ал оның үлесі тек өседі, өйткені бұл облыс Маңғыстаумен қатар республика бойынша туу көрсеткіші бойынша ең жоғары: мысалы, 2020 жылы ол халықтың әрбір мың адамына 30-дан астамын құрады, ал Қазақстанның солтүстік және шығыс аймақтарында бұл көрсеткіш екі есеге төмен болды болды.
Бір сөзбен айтқанда, ҰБТ-2022 республикамыздағы мектеп білімінің ең әлсіз буындары қай жерде орналасқанын тағы бір рет көрсетті.
ҰБТ өзіне қатысты үміттері ақтады ма?
