Қазақстанда тәуелсіздік ала салымсымен этникалық ұлтшылдық бірден өзі туралы жариялаған болатын, бірақ соңғы жылдары ол өзін ерекше белсенді түрде көрсете бастады. Алайда, билік пен қоғам бұл үрдісті елемеуді жалғастыруда, ал бұл жәйт еліміздің тұрақтылығына айтарлықтай қауіп төндіреді, деп есептейді тарихшы Нұртай Мұстафаев. Біз онымен ұлтшылдық көңіл-күйдің өсуіне не себеп болғандығы жөнінде, оларды елемеуге не себеп болғандығы жайлы және оларға лайықты балама бар-жоғы туралы әңгімелесуді шештік.  

- Нұртай Идиянович, сіздің ойыңызша, ұлтшылдық көңіл-күйдің өсуі өзін қалай көрсетеді және бұл бізді қайда апаруы мүмкін?

- Бұған мысал жеткілікті – өткен жылдың 7-8 ақпанында Жамбыл облысында орын алған Қордайдағы шайқастың өзі қаншалықты әсер қалдырды. Шынында да, оны бастағандардың 1943 жылдың наурызында белорустардың Хатынь ауылын өртеп, оның 149 тұрғынын өлтірген украиндық бандерашыларынан немесе сол неміс фашистерінен еш айырмашылығы жоқ. Тек қана Германияның вермахт сияқты мемлекеттік машинасы мен қуатты армиясының болмауына байланысты кішірек масштабта болғандығымен ғана ерекшеленеді. Алайда, егер масштаб туралы айтатын болсақ, онда Қазақстан сияқты ел үшін олар қазірдің өзінде шектен шығады – отыз жыл ішінде біздің елімізде этносаралық қақтығыстардың салдарынан жүздеген адамдар қаза тауып, мыңдаған адамдар зардап шекті.

Ал егер бізде «Түркістан легионы», «Шығыс-Түркі СС бірлестігі» қатарында қызмет еткен және соғысқан коллаборационистер ақталатын болса, онда бұл Қазақстанның нацизмді көтермелейтін қоғамға айналуының шешуші, белгілі кезеңі болады. Осы мәселе бойынша иллюзиялар құруды тоқтататын кез келді! Әлемнің барлық елдерінде, барлық заңнамаларда, соның ішінде ҚР Қылмыстық кодексінде, коллаборационизм – бұл Отанын сату, мемлекетке қатысты опасыздық жасау. Мұның қандай қауіптері бар екендігі жөнінде біз посткеңестік елдер арасында бірінші болып нацистік режимге ауысуды жүзеге асырған Украинаның мысалынан көріп отырмыз. Бұған алғышарттар болды, атап айтқанда, бандерашылар, Степан Бандераның өзі, Роман Шухевич, «Украин ұлтшылдарының ұйымы» (УҰҰ), «Украин көтерілісшілер армиясы» (УКА), «Галичина» СС дивизиясы, украиндық «Нахтигаль» және «Роланд» батальондары мемлекеттік деңгейде танылып, батырлар ретінде қастерленді.

Қазақстанда коллаборанттарды ақтаудың бастамашылары олар «қызылдарды өлтірген» дейді. Бұл өте надан либералды-нацистік антисоветизмнің көрінісі. Кеңес өкіметін орнатқан, Қазақстанды сол кезеңде басқарған адамдардың ұрпақтары, мысалы, бизнесмен Сәкен Сейфуллин, экономист Ораз Жандосов осыны қалай бағалайтынын білу қызықты болар еді. Ақыр-соңында, ел президенті, майдангер жазушы Кемел Тоқаевтың ұлы Қасым-Жомарт Тоқаев, сонымен қатар, антисоветизм жайлы, соғыс жылдарында нацисттердің жағына өтіп кеткендерді батырлар ретінде көрсеткендері жайлы аталары, арғы аталары Германияға және Еуропаның ондаған басқа нацистік режимдеріне қарсы соғысқан, қалаларды, ауылдарды, фабрикаларды, зауыттарды, автомобильдік жолдар мен темір жолдарды, театрларды және біз бүгін қолданып жатқан, бірақ көп ұзамай өзінің уақыттық ресурсын тауысатын барлық нәрселерді салған миллиондаған қазақстандықтар не ойлайды екен?  

- Қазақстанда этникалық национализм (этникалық ұлтшылдық) туралы айту әдетке айналған. Ол нацизмнен несімен ерекшеленеді?

- Этнополитологтар мен этносоциологтар тұлғасындағы мамандар этнонационализмнің (этноұлтшылдықтың) және нацизмнің мәні бірдей екенін жақсы біледі. Ондаған энциклопедиялық анықтамалықтарда осы екі ұғымның түсіндірмелері толығымен сәйкес келеді: біріншісінде де, екіншісінде де белгілі бір этникалық топқа басымдық беріледі (барлық жерде – саясатта, мәдениетте, тілде, құндылықтарда және т.б.). Басқаша айтқанда – ұлт бәрінен де жоғары! Айырмашылық тек іске асыру жағдайларында. Нацизм дегеніміз – белгілі бір мемлекетте билікке келген этнонационалистер (этноұлтшылдар) қолдарындағы ресурстарды, соның ішінде жазалау ресурстарды, ақпараттық ресурстарды, білім беру және мәдени ресурстарды қолдана отырып, өз көзқарастарын жүзеге асырғаны.

Өкінішке орай, Қазақстандағы және посткеңестік кеңістіктегі басқа елдердегі (Украина, Ресей, Беларусь, Грузия) қарапайым азаматтардың көпшілігі мұны, және сондай-ақ нацизмнің қауіптерінің өзін де, түсінбейді. Олар үшін ол тек Адольф Гитлер басқарған фашистік Германияның геноциды аясында соғыс алдындағы кезеңде және Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде еврейлерге, сығандарға, орыстарға және басқа да көптеген этникалық топтарға қатысты ғана орын алған нәрсе сияқты болып көрінеді. Бұл көпшіліктің надандығынан туындаған қате ұғым.

Германиялық нацизмі – бұл бірегей құбылыс емес. Тіпті мектеп оқулықтарынан да нацизмнің фашизм түрінде Италияда, басқа нұсқаларда – Испанияда, Жапонияда болғандығы белгілі. Шын мәнінде, 1920-1930 жылдары нацизм Еуропаның көптеген елдерінде бекітілген. Бұл Хорватиядағы усташтар да, Румыниядағы генерал Джон Антонеску мен Венгриядағы Миклош Хорти режимдері де, Болгария, Польша, Словакия және басқа мемлекеттердегі нацистік режимдер де. Кеңес Одағына қарсы германиялық вермахтының ғана емес, барлық осы елдердің сарбаздары да соғысқан. Венгр және румын әскерлері әсіресе қатал болған, олар тіпті неміс офицерлерін таң қалдырды. Ұлы Отан соғысының және жалпы алғанда Екінші дүниежүзілік соғыстың ең үлкен шайқастарының бірі – бұл 1943 жылдың қысында Воронеж маңындағы екі жүз мың адамнан тұратын венгр армиясын қирату.

Нацизмнің өзі, ең алдымен, өзінің күнделікті нұсқасында XIX ғасырдың аяғы – ХХ ғасырдың басында Шығыс Еуропада – Польшада, Украинада және Австрия-Венгрияның іргелес аумақтарында пайда болды. Бұл еврейлерді қырып-жою кезінде қорқынышты көрініс алған болатын. Нақ қазіргі Украинаның аумағы, қазіргі Польша, Чехия, Словакия, Венгрия және Румынияның оңтүстік-шығыс және шығыс бөліктері еврейлердің әлемде қоныстануының өзегі болған. Бұл тұрғыда И. Ильф пен Е. Петровтың «Золотой теленок» (Алтын бұзау) романында Остап Бендер батыс журналистіне әңгімелеген және сатқан «Мәңгілік еврей туралы» әңгіме өте айқын көрініс болып табылады.

«Мәңгілік еврей тапсырманы орындап, салбыраған жасыл сақалын салақатып Днепрдің жағасында тұрған кезде, оған сары-көк лампастары мен петлюралық погондары бар адам келіп, қатаң түрде сұрақ қойды:

- Евреймісің?

- Евреймін, - деп жауап берді қарт.

- Жүр, кеттік, - деп шақырды лампастары бар адам. Ол оны Куреннің атаманына ертіп апарды.

- Еврей ұсталды, - деді ол, қартты тізесімен итеріп жіберіп.

- Евреймісің? - деп сұрады атаман көңілді таңданыспен.

- Евреймін, - деп жауап берді жолаушы.

- Қанеки, мынаны қабырғаның қасына қойыңдар, - деді жұмсақ тілмен Курен атаманы.

- Бірақ мен Мәңгілікпін ғой! – деп айғай салды шал. Екі мың жыл бойы ол өлімді асыға күткен еді, ал енді кенеттен оның өмір сүргісі келіп қалыпты.

- Жап ауызыңды, еврей! – деп қуанышпен айғай салды атаман. – Шауып тастандар оны, жігіттер! Сөйтіп Мәңгілік саяхатшы өмірден өтті.

- Мінеки, бәрі бітті, – деп қорытындылады Остап».

Ұзақ жылдар бойы біз экстремизм мен терроризм қаупіне назар аудармағанымызды естеріңізге түсіріңіздерші. Бұл ойдан құрастырылған нәрсе деп және бұл терактілер кімдердің басына болса да келуі мүмкін, бірақ біздің басымызға келмейді деп есептейтінбіз. Тек діни экстремизммен, терроризммен бетпе-бет келіп, біз олардан қауіптеніп, қандай да бір қарсы іс-қимыл шараларын іске асыруды бастадық. Нацизм жағдайында біз дәл сол қателіктерді жасаймыз ба деп қорқамын…

Айтпақшы, Ресейде, Украинада және посткеңестік кеңістіктегі бірқатар басқа елдерде нацистер туралы он жылдан астам уақыт бұрын айта бастаған. Ақпараттық басылымдардың ең жоғары деңгейі – 11 жылғы 2010 желтоқсанда Мәскеудегі Манежная алаңындағы, сондай-ақ Ресейдің басқа да бірқатар қалаларындағы оқиғалар, телепортаждарда барлығы ксенофобиялық ұрандарды айқайлап, қолдарын нацистік сәлем беруде лақтырған мыңдаған адамдарды көрді. Бұған дейін қарапайым адамдар нацистер тек скинхедтер және өз ортасында нацистік символизм мен идеологияны ашық көрсететін немесе дамытатын басқа топтар, яғни манифестарлық пен символизмге бейім адамдар деп қателескен болатын. Бірақ сол кезде алаңға қандай да символика мен нацизмнің германиялық нұсқасын білуден аулақ адамдар шықты. Олардың басым көпшілігі этнонационалистер (этникалық ұлтшылдар) болды.

- Қазақстанда этникалық ұлтшылдықпен қатар өмір сүріп жатқан азаматтық ұлтшылдық та бар. Олардың қайсысы мемлекеттілікті нығайту және елдің табысты дамуы тұрғысынан қолайлы? Ал шындығында қайсысы жеңеді?

- Азаматтық ұлтшылдықтың кезеңі өтіп кетті. Қазақстан тәуелсіздік алып, оны нығайтқаннан кейін ол өзектілігін жоғалтты.

Азаматтық ұлтшылдық – бұл өз мемлекеттілігі үшін күрес. Қазақстан кеңестік кезеңде де колония болған емес. Метрополия болмады. Мұнда тым қатаң орталықтандыру немесе тіпті «орталық – аймақтар» жүйесі туралы айтуға болады. Ол кезде Балтық, Украина, Грузия, Армения, Әзірбайжан немесе сол Қазақстанның тұрғындарына қарағанда РСФСР халқы, керісінше, әлдеқайда нашар өмір сүрген болатын.

Менің ойымша, қазіргі кезеңде ұлтшылдық емес, азаматтық патриотизм өзекті. Этнонационализмнен айырмашылығы, бұл отанына, өз халқына, туған жеріне деген жарқын сүйіспеншілік сезімі. Қазақтарда тіпті осы тақырыпта жүздеген мақал-мәтелдер бар. Мінеки, солардың бірі: «Басқа елде сұлтан болғанша, өз елінде ұлтан бол!».

- Бірақ біздің көптеген азаматтарымыз өздерін азаматтық ұлтшылдықтың жақтаушылары ретінде көрсетеді…

- Олар өздерін қалай атаса да – олардың барлығы терең қателеседі немесе өтірік айтады.

Саяси немесе азаматтық ұлттар алдымен 1776 жылы АҚШ-та Британдық тәжден тәуелсіздік үшін соғысынан кейін және Францияда 1789 жылғы Ұлы Француз революциясынан кейін пайда болды. Дәл сол кезде «подданный» терминіне қарсы «азамат» деген термин пайда болды. Еуропада ХІХ – ХХ ғасырдың басында, 1861 жылы Біртұтас Италияның құрылуы, 1870 жылы Германиядағы көптеген ұсақ князьдіктердің бірігуі, абсолютті монархиялардың құлдырауы, Бірінші дүниежүзілік соғыстың салдарынан Ресей және Австрия-Венгрия империяларының құлдырауынан кейін жаңа буржуазиялық мемлекеттердің құрылуы кезінде буржуазиялық ұлтшылдар белсенді болған. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін Британ империясы ыдырай бастады. 1960 жылдардың ортасына қарай отаршылдық жүйенің түпкілікті күйреуі орын алды, Африка мен Азияда ондаған және ондаған жаңа, тәуелсіз мемлекеттер пайда болды.

Бүгінгі таңда Еуропада да, Азияда да, Африкада да, әлемнің кез-келген жерінде де азаматтық ұлтшылдыққа негіз жоқ. Неліктен дейсіз бе? Себебі азаматтық ұлтшылдықтың басты мақсаты – мемлекеттілік үшін күрес, тәуелсіз мемлекет құру, ал бізде ондай қажеттілік жоқ...

Тиісінше, Қазақстанда азаматтық мағынада ұлтшылдар да жоқ. Бұл үшін, жоғарыда айтқанымдай, топырақ, негіздер жоқ. КСРО кезеңінде, бұл әрекеттер іс-жүзінде өте қауіпті болған кезде Қазақстанның тәуелсіздігі үшін (олардың өз түсінігі бойынша) күрескен Арон Атабек пен Хасен Қожа-Ахметті ғана саяси тұрғыдан ұлтшыл деп есептеуге болады. Және бұл олардың көзқарастарына қарамастан, оларға құрметпен қарауға бейімдейді. Сонымен қатар, өздерін ұлтшылмыз деп есептеген және есептеп жүрген басқалардан айырмашылығы, олар түрмеден құтыла алмады, алайда бұл негізінде табиғи құбылыс.

- Біздің елімізде патриоттар көп пе?

- Жеткілікті, оның үстіне олар түрлі этникалық топтардың өкілдері арасында бар. Әлемде 90 проценттен асатын көпэтносты елдерде (БҰҰ-ға мүше 193 мемлекеттің тек 17-сін ғана моноэтникалық деп атауға болады) патриотизм, оның анықтамасы бойынша, қандай да бір этникалық топты жекешелендіре алмайды. Сондықтан Қазақстанның патриоттары – бұл тек қазақтар ғана емес, сонымен бірге орыстар, өзбектер, украиндар, кәрістер және оның аумағында тұратын барлық этностардың өкілдері. Яғни, ел игілігі үшін жұмыс істейтіндердің барлығы – егіндерде, өнеркәсіптік кәсіпорындарда, ҒЗИ-да, мәдениет мекемелерінде және т. б. Соның ішінде өздерінің жеңістерімен және рекордтарымен Қазақстанды даңқтайтын біздің спортшыларымыз да.

- Сіз қазіргі кезеңде ұлтшылдық емес, азаматтық патриотизм өзекті деп айттыңыз. Оны қалай дамытуға және нығайтуға болады? Неден бастау керек?

- Менің ойымша, қандай да бір елдегі қазақстандықтарға қатысты кемсітушілік, заңсыз іс-әрекеттер жағдайларында мемлекеттің берік және тіпті қатаң, егер мұндай қажеттілік болса, ұстанымы әсер бере алар еді. Мысалы, шетелдегі отандастарымызды өлтірген кезде ҚР СІМ олардың отбасыларына мәйіттерін отанына тасымалдауда көмек көрсетумен ғана шектеледі. Ал егер қазақстандық билік олардың қаза болуының мән-жайларын объективті, жан-жақты зерттеуге қол жеткізетін болса, отандық заңгерлер мен құқық қорғаушыларды тарта отырып барлық істерді қисынды аяқтауға жеткізсе, онда бұл автоматты түрде біздің азаматтарымыздың патриоттық сезімдерін нығайтуға жұмыс істейтін еді.

Патриотизмді нығайтуға, ұлтты азаматтық негізде шоғырландыруға арналған басқа да ресурстар бар. Олардың ішіндегі ең мықтыларының бірі – спорт. Өйткені, біздің спортшылар – ұлттық құраманың (ұлттық дегеніміз – азаматтық ұлт тұрғысынан) түстерін қорғайтын түрлі этникалық топтардың өкілдері. Бұл саяси-этникалық Қазақстанның барлық палитрасын көрсететін, мемлекет туы астында өнер көрсететін және біртұтас халықты білдіретін жекелеген жұлдыздар болуы мүмкін.

Спорттық ресурстарды пайдалану – ұлтты біріктіруге болатын мысалдардың бірі ғана. Одан басқа да көптеген, өкінішке қарай, ақылмен пайдаланылмайтын ресурстар бар.