Парламентте немесе тым болмағанда сайлауға қатысатын қандай да бір саяси партиялардың кандидаттық тізімінде медиалық тұлғалар деп аталатындар, – оларда қажеттілік бар ма? Сөз қоғам үшін практикалық пайдасынан гөрі – имидждік, яғни сайлаушыларды тартушы ретіндегі пайдасы жөнінде болып отыр. Бір кездері Қазақстанда сайлау мақсатында «жұлдызды» есімдерді қолданудың белгілі бір үрдісі байқала бастаған еді, бірақ қазір, шамасы, бұл үрдіс өз өзектілігін жоғалтқан сияқты.  

Кеңестік кезеңде шығармашылық өнер атаулы кәсіптің өкілдері, әсіресе жазушылар мен ақындар, қоғамдағы санаға ең үлкен әсер етеді деп есептелетін (ал егер адамдардың әдебиетке, театрға, киноға деген қандай қызығушылығы болғанын есімізге алатын болсақ, бәлкім, бұл шынымен де солай болған шығар). Билік өздерінің саяси мақсаттары үшін оларды пайдалануға барынша тырысатын: партия съездерінің делегаттарының, КСРО және одақтық республикалардың Жоғарғы Кеңестерінің депутаттары тізіміне енгізілгендердің көптеген есімдерін атауға болады. Қазақстан бұл жағынан шетте қалмаған. 

Оларға деген мұндай көзқарас тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында да сақталып, 1994 жылы сайланған Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесінің құрамында көрініс тапқан болатын. Сол кезде, естеріңізге сала кетейік, бір палаталы парламентке 177 адам сайланатын, оның 42-сі, яғни төрттен бір бөлігі президент әкімшілігі қалыптастырған «мемлекеттік тізім» бойынша өткен еді. Сонымен, осы 42 орынның төртеуі жазушыларға – Олжас Сүлейменовке, Герольд Бельгерге, Энгельс Ғаббасовқа, Иван Щеголихинге берілді. Сол шеберханаға Уәлихан Қалихановты да жатқызуға болады. Тағы екеуі – алдыңғы шақырылымдағы Жоғарғы Кеңесте отырған Әбіш Кекілбаев және Шерхан Мұртаза бір мандатты округтер бойынша сайланып, ал біріншісі оның үстіне Жоғарғы Кеңестің төрағасы аталды, яғни ресми түрде елдегі екінші адам болды.

Бірақ бір жылдан кейін Жоғарғы Кеңесті таратып жіберді, ал оның орнына қос палаталы парламент құрды: Сенатта 38 депутат, Мәжілісте – 67, барлығын қосқанда 105, яғни бұрынғыдан айтарлықтай аз депутат отыруы тиіс болды. Соған қарамастан, жазушылар мен ақындарды орынсыз қалдырмады. Жоғарғы палатаға Сол Ғаббасов пен Щеголихин өтті (дауыс беру нәтижелері алдын ала болжамды болатын, өйткені екеуін де сол кездегі негізгі үкіметшіл Қазақстанның Халық бірлігі партиясы ұсынған). Ал бір мандатты округтер арқылы Мәжіліс депутаттығына жоғарыда аталған Кекілбаев пен Фариза Оңғарсынова сайланды, олар өздерінің туған жерлері – Маңғыстау және Атырау облыстарынан сайлауға түсіп, оларға сол жерлерде қажетті қолдау беріліп, оның ішінде әкімшілік қолдау көрсетілген.

Алайда, 1990 жылдардың аяғына қарай заманның өзгергені, сондықтан енді жазушылардың халық арасында онша танымал емес екені белгілі болды. Жоқ, олардың кейбіреулері, атап айтқанда өзін жазушы ретінде емес, қоғам және саяси қайраткер ретінде танытқандар өздерін жақсы білетін және құрметтейтін аймақтарда сайлана берді: 1999 жылы – Мұртаза және Оңғарсынова сайланды, 2004 жыл – Мұхтар Шаханов сайланды. Бірақ олар «соңғы могикандар» болды. Ал, айталық, 1999 жылдан бастап Мәжіліс депутаттарын да сайлай бастаған кезде партиялық тізімдерді жасақтау барысында артықшылық басқа шығармашылық өнер мамандықтардың өкілдеріне, ең алдымен эстрада әртістеріне (енді бұқаралық санаға ең көп әсер ететін дәл солар болды деп есептелгендіктен) берілді.

Мысалы, өткен ғасырдың соңында – қазіргі ғасырдың басында сол кездегі билік партиясы «Отан» Роза Рымбаеваны және Нұрлан Өнербаевты өз тізімдеріне енгізетін. Қысқа өмір сүрген «Асар» осы мақсатта Әлібек Дінішевті, «Коммунистер мен ҚДТ оппозициялық одағы» блогын – сол кезде көзі тірі Заманбек Нұрқаділовтың жары Мақпал Жүнісованы, ал «Ауыл» – кеңес заманынан бері танымал эстрада әншісі Нұрғали Нүсіпжановты тартқан болатын. Ал «Азаматтық» және «Аграрлық» партияларды біріктірген Жұмысшылардың аграрлық-индустриялық одағы блогы Қазақстан Республикасының тұңғыш президенті мен Қазақ хандығының тарихы туралы пафос киноэпопеясының болашақ авторы, кинорежиссер Рүстем Әбдірашевты таңдады. Сонымен қатар партиялық тізімге (осы жерде олар қысқа болғанын еске сала кеткен жөн, өйткені оларда он ғана мәжілісмен сайланған) бұрынғы атақты спортшылар да түсе бастады – мысалы боксшы Серік Қонақбаев, балуан Дәулет Тұрлыханов... 

Парламент депутаттарын сайлаудың мажоритарлық жүйесінен бас тартып, таза пропорционалды жүйеге көшкеннен кейін саяси партиялардың «конкурстық тізімдері» еселеп өсіп, оларда «жұлдыздардың» саны одан сайын көбейе бастады. Мысалы, 2012 жылғы сайлау алдындағы «Нұр Отан» партиясының артистік блогының құрамында әншілер Әлібек Дінішев, Нұрлан Абдуллин, пианист Жәния Әубәкірова (ол кезде ол Қазақ ұлттық консерваториясын басқаратын) болған, ал спорт блогының құрамында Олимпиадалық чемпиондар Ермахан Ибраимов, Юрий Мельниченко, Ольга Шишигина және бірнеше айдан кейін осындай атақты иеленген Александр Винокуров болған еді. Олимпиада-2008 «алтынының» иегері – Бақыт Сәрсекбаевты өз тізіміне «Ақжол» партиясы еңгізді. Олардың ешқайсысы сайлаудың соңында Мәжілістің депутаты бола алмады, бірақ бір жылдан кейін Шишигина отставкадағы бір депутаттың орынын алды, содан кейін ол төменгі палатада ұзақ отырды. Оның сол жерде отыруы қаншалықты пайдалы болғаны – басқа мәселе.  

Дегенмен, танымал медиалық тұлғалардың есімдеріне 2016 жылғы парламенттік сайлау алдында «Нұр Отан» партиясының тізімі ең бай болып шықты. Оның құрамында, Шишигинадан басқа, скрипкашы Айман Мұсаходжаева, тележүргізуші Артур Платонов, шахматшы, 1999 жылғы жастар арасындағы әлем чемпионы Дәрмен Сәдуақасов болды. Бірақ, ең көрсеткішті болғаны – билік басындағы партия өзінің сайлауалды туының астына алғаш рет жас «жұлдыздардың» қалың тобын тартты. Олардың қатарында әншілер Қайрат Нұртас және Жанар Дұғалова, киноактер Нұрлан Әлімжанов, тележүргізуші әрі актриса Майя Веронская, сол кездегі өте танымал спортшылар – кәсіпқой боксшы Геннадий Головкин және ауыр атлет Илья Ильин, 2012 жылғы Олимпиада чемпионы Серік Сәпиев болды...

Сірә, сол кезде «Нұр Отан» сайлауалды науқанын жүргізгендер осылайша әдетте саяси жағынан енжар ​​жастар электоратын сайлау учаскелеріне тартуға болады және олар өздерінің кумирлеріне, демек билеуші ​​партияға дауыс береді деп шешкен сияқты. Бірақ бұл техниканың жұмыс істегенін немесе істемегенін айту қиын. Сайлаушылардың қатысуы алдыңғы сайлаумен салыстырғанда өскен болса да, онда тек шамалы дәрежеде ғана, өйткені «Нұр Отан» бұрынғыдай 80 проценттен сәл ғана көбірек жинады.

Жас өнерпаздар мен спортшылардың өздеріне келетін болсақ, олардың ешқайсысын алғашында депутаттық қатарға кіргізген жоқ. Бір жылдан кейін Серік Сәпиев мәжіліс депутат болып, кейіннен Мәдениет және спорт министрлігінің Дене шынықтыру және спорт комитетін басқарды, алайда Қазақстан спортшыларыны жазғы Олимпиада ойындарындағы сәтсіз өнер көрсеткендіктен, 2021 жылдың күзінде бұл қызметтен кеткен болатын. Бұл сәтсіздікке оның жеке кінәсі болмаса керек, бірақ ол басшылық қызметте ерекше ештеңесімен есте қалған жоқ.

2019 жылдың басында Сәпиев парламенттен кеткеннен кейін босаған орынға Нұрлан Әлімжанов келді, оның жоғарылауына негізінен «Балалық шағымның аспаны» және «Елбасы жолы» фильмдеріндегі жас Нұрсұлтан Назарбаевтың рөлін орындағаны себеп болған. Одан кейін оған Астана қаласы әкімдігінің мәдениет басқармасы басшысының төрағалығы сеніп тапсырылды. Бірақ әлде актерлік оның өзін бүгін қызықтырмайды ма екен, әлде режиссерлер оған деген қызығушылықты жоғалтты ма екен – ол актер ретінде ұмытыла бастады.

Бәлкім, Ильиннің спорттық мансабы аяқталғаннан кейін оған да Мәжілісте орын табылар еді, бірақ 2016 жылғы сайлаудан үш ай ғана өткен соң, оның Олимпиадалық «алтынының» екеуі де допинг қолдану арқылы алғаны белгілі болды. Бұған қазақстандық жұртшылығы да (қалай болса да, оның басым бөлігі) де, билік өкілдері де оған немқұрайлылық танытқанымен, беделі осыншама түсіп кеткен адамды парламентке енгізу дұрыс емес болар еді. Қазір Ильин Қазақстан Республикасы Ауыр атлетика федерациясының президенті болуға талпынып жатыр, бірақ бұл әрекеттері допингке мүлдем төзбеушілік қағидасы әрекет ететін халықаралық спорт ұйымдарында түсіністікке ие болатыны екіталай.

Қалай болғанда да, 2021 жылдың басында өткен Мәжілістің келесі сайлауында медиалық тұлғалар (парламентте бұрыннан бері жүргендер деп атауға болатын аз ғана адамдарды қоспағанда) негізгі үкіметшіл партияның да, басқа партиялардың да тізімінде болған жоқ. Қазір де дәл солай. «Аманат» ұсынған айтыскер Ринат Зайытов пен бұрынғы гимнаст Әлия Юсупованы жоғары дәрежедегі шарттылықпен ғана айтуға болады. Біріншісі бүгінде негізінде қоғам қайраткері ретінде қабылданады (бірнеше жыл бұрын ол тіпті оппозициялық мәлімдемелер де жасаған болатын), оның үстіне ол «Алатау» мемлекеттік дәстүрлі өнер театрын басқарады. Ал екіншісі ұзақ жылдар бойы спорт қызметкері болып табылады. Сірә, сайлау науқанына «жұлдыздарды» тарту әрекеттері ақыры артта қалған сияқты. Бәлкім, бұл дұрыс та шығар...