Әлеуметтік желілерде толып жатқан өшпенділік риторикасы апатты салдарға әкелетіні сөзсіз. Бұл үнемі жаңартылылып отырылатын дәлелдермен толықтырылатын теорема. Солардың тағы біреуін біз Қазақстан қалаларының көшелеріне аласапыран тобыр шашылып жатқан күндері көрдік. Оның қайнау нүктесіне жетуіне бірнеше жыл бойы анонимділіктің қорғауында ең абсурдты және арандатушылық қауесеттер жаппай санаға енгізіліп жүрген әлеуметтік желілер де көмектесті. Президент Қасым-Жомарт Тоқаев қантөгісті ұйымдастырған экстремистердің сыбайластарының қатарында виртуалды кеңістікте араздылық пен төзімсіздікті қоздырған демагогтарды атағаны өте орынды.
Дұшпандылық тілі. Оны қазақстандағы қоғамдық дискурстан қалай жұлып тастауға болады?
2022 жылдың қаңтары бәріміз үшін тек қайғылы оқиға ғана болып қалмай, сонымен қатар ол сабақ алуға елеулі себеп болады деген мемлекет басшысының пікірімен келіспеу қиын. Біз қаласақ та, қаламасақ та Қазақстанда орын алған қасірет бұдан былай қоғамымыз өмір сүруге мәжбүр болатын жаңа шындықты қалыптастырды. Осы Рубиконнан қаншалықты сәтті өтетінімізді, яғни қайтарымсыз шешім қабылдап, батыл қадамдар жасай алатынымызды, әрине, уақыт көрсетеді, бірақ, президент айтқандай, мемлекеттілікті сақтап қалу мақсатында және елімізді жоғалтып алмау үшін, біз бұл жетілу емтиханын мүмкіндігінше мұқият және түпкілікті нәтижемен тапсыруымыз керек. Ал болашақта арандатушылыққа бой алдырмау үшін және айла-шарғылардың құрбаны болмау мақсатында, ең алдымен, материалды жағын жаттап, қазіргі жағдайдың барлық аспектілерін талқылап зерделеуге кірісу қажет.
Осындай көзқарас тұрғысынан алғанда, Конрад Аденауэр қорының қолдауымен MediaNet халықаралық журналистика орталығы дайындаған, өткен жылдың соңғы күндерінде жарық көрген «Қазақстандағы өшпенділік тілін зерттеу» қандай да бір мағынада «оқулық» бола алады. Оның авторлары өз зерттеулерінде біздің елімізде тек ұлтаралық тұрақсыздықты тудырған (Жамбыл облысының Қордай ауданындағы тәртіпсіздіктер және ауызша экстремизмнің бұрын-соңды болмаған өршуіне әкелген «Тілдік патрульдер» қозғалысының әрекеттері) әлеуметтік желілердегі резонанстық оқиғаларға реакцияға негізделген болса да, олардың тұжырымдарын жалпы қоғамдық-саяси қатынастардың жазықтығына қатысты да қолдануға болады, өйткені бұл тұжырымдар бір мәнді және онлайн-кеңістіктегі нормаға айналған өшпенділік тілі, патриотизмге және басқа да «асыл» ұмтылыстарға еліктейтін кемсітушілік мәлімдемелер, – ешқайда апармайтын жол.
Өртті бензинмен сөндіруге тырысу әрекеттері болашақта қақтығыстардың қайталану қаупін арттырады
Ұлтаралық қақтығыстар тақырыбына келетін болсақ, бұл, зерттеушілердің пікірінше, қазақстандық қоғамда талқылауға тыйым салынған нәрсе. «Мемлекет ұлтаралық қақтығыстарға қатысты сезімталдық тақырыпты үнсіз қалдыруды жөн көреді. Көбінесе қоғамдық ортада ұғымдарды алмастыру қолданылады – ұлттық негіздегі жанжалдар тұрмыстық даулар немесе бұзақылық ретінде квалификацияланады», - деп атап өтеді олар және мемлекеттік қызметкерлердің оларға барабар жауап бере алмайтынын айтады. Мысал ретінде олар өткен жылдың күзінде Алматы облысындағы Пиджым ауылында орын алған қақтығысқа қатысты биліктің реакциясын келтірді, «азаматтардың наразылығын олар қазақтардың артықшылықты мәртебесі туралы мәлімдемелерімен басуға тырысты, бұл шын мәнінде, конституцияға қарама-қайшы түрде зорлық-зомбылықты ақтап, заңдастыру болып табылады». Өртті бензинмен сөндіруге тырысудың мұндай әрекеттері қандай нәрселерге әкеліп соқтыратынын, менің ойымша, нақтылап айтудың қажеті жоқ. Зерттеу авторлары атап өткендей, «мұндай коммуникация және билікке деген сенімнің төмен деңгейі өшпенділік риторикасының өршуіне алып келеді және болашақта қақтығыстардың қайталану қаупін арттырады».
Осыған ұқсас нәтижеге, былай айтқанда, көптеген сараптамалық бағалаулар да әкеледі, олар әдетте ұлтаралық қақтығыстардың екі мүмкін себептерінің төңірегінде – әлеуметтік-экономикалық проблемалар мен мемлекеттік институттардың тиімсіздігінің төңірегінде айнала береді, ал қақтығыс пайда болуының негізін құрайтын түпкі себептерге тіпті жақындамайды. Әлеуметтанушылар Серік Бейсембаев және Дәмеш Сатова өз зерттеу бөлімінде атап өткеніндей, «бұл талқылаулардың назарынан, өкінішке орай, елдегі ұлтаралық қақтығыстардың негізгі факторларының бірі тыс қалып отыр. Сөз этникалық негіздегі зорлық-зомбылықтың идеологиялық негіздері жөнінде болып отыр. Ауыр әлеуметтік, экономикалық және саяси шиеленіс этникалық тегі бойынша адамдар арасындағы төзімсіздік қаупін, бәлкім, арттыруы да мүмкін. Алайда, жаппай зорлық-зомбылықтың ең маңызды алғышарты – адамдардың азшылықтарға қарсы дұшпандық және зорлық-зомбылық әрекеттерінің рұқсат етілгендігіне және тіпті ақталуына сенімділігі». Сарапшылардың пікірінше, кейбір мәлімдемелердің эмоционалды болып көрінуінде шын мәнінде «адамдар этникалық тұрғыдағы зорлық-зомбылықты ақтайтын идеялардың, нанымдар мен мифтердің нақты жиынтығы» жасырынады.
Егер Қордай өңіріндегі оқиғалар мысалында өшпенділік сөздерінің қалыптасу тетіктерін егжей-тегжейлі қарастыратын болсақ, мамандар хабарламаның үш түрін ажыратады. Олар біріншісін салыстырмалы түрде «жұмсақ» деп сипаттайды, «дос – дұшпан» қағидасы бойынша қорлайтын белгілерді қадау және бөлу арқылы этникалық топ өкілдеріне теріс қатынасты білдіреді. Екінші, «орташа» түрі, этникалық топты кемсітуге, сондай-ақ олардың әлеуметтік, саяси және басқа да құқықтарының теңдігін жоққа шығаруға шақыратын мәлімдемелерден тұрады. Үшінші түрі – ең қатыгездік, ол этносқа қатысты зорлық-зомбылық жасауға шақырулармен және оны ақтауға тырысу әрекеттерімен байланысты.
Қатардағы қолданушылардың да, пікір көшбасшыларының да әлеуметтік желілердегі төрт жүзге жуық жазбасын талдай келе, зерттеушілер олардың 37 проценті дұшпандық тілінің бірінші түріне жатады деген қорытындыға келді. Олар «бұл топтағы хабарлар дүнгендерге қатысты мифтер мен алдын ала теріс пікірлердің кең ауқымын жаңғыртады» - деп атап көрсетеді. Мысал ретінде олар дүнгендер – қытайлық шпиондар деген кең тараған қастандық әңгімелерді келтіреді. Сондай-ақ, сарапшылар алған нәтижелерге сүйене отырып, ксенофобиялық хабарламалардың үлкен бөлігі дүнгендердің «елде тұратындығы үшін олар оның «қожайындарына» қарыздар» деген сырттан келген бөтен халық ретіндегі идеясына негізделген деп қорытынды жасауға болады.
Одан сәл азырақ – хабарламалардың 35 проценті – зерттеушілер өшпенділік тілінің екінші түріне жатқызады. Ол комментаторлардың арасында ең танымал үндеу – дүнген қауымын Қазақстаннан күштеп депортациялау немесе басқа аймақтарға қоныстандыру. «Мұндай хабарламалардың негізінде – қауымның шекара маңы өңірінде жинақы тұру қаупі туралы түсініктер жатыр. Айта кету керек, мұндай фобияны кейбір пікір көшбасшылары қыздырды. Атап айтқанда, мәжіліс депутаты және үкіметтік комиссия мүшесі Бақытбек Смағұлдың тезистері кеңінен тарады, ол дунгендердің тығыз тұруын Нью-Йорктегі Қытай кварталдарымен салыстырып, ел аумағында «жабық» анклавтардың пайда болуына жол бермеуге шақырған тезистер. Сондай-ақ қатардағы комментаторлар тарапынан дүнгендерді орыстілді мектептерде оқуға қол жеткізу мүмкіндігінен айыру, сондай-ақ қазақ тілін мәжбүрлі түрде оқытуды енгізу туралы үндеулер де айтылды», - делінген зерттеуде.
Ең агрессивті және арандатушылық жазбалар зерттелген жағдайлардың 20 процентінде байқалды. Олар болған оқиға үшін жәбірленушілерді кінәлау және қиратуларға қатысушыларды қаһарман деп дәріптеу арқылы зорлық-зомбылықты ақтаумен сипатталады.
«Жаумен» көршілестік, немесе Көпұлттылық қауіп ретінде
Әлеуметтік желі қолданушылары қолданатын риторикалық әдістерге сүйене отырып, зерттеу авторлары сондай-ақ өшпенділік тілін қоздырудың кең таралған әдістерін анықтады. Олардың атап айтуынша: «Әлеуметтік желілерде белсенді түрде дүнген қауымының өкілдерін жануарлармен салыстырады. Қасқыр мен итпен салыстыру екі жануардың белгілі әдеби бейнесіне негізделген, олардың тамырсыз шығу тегі жануарларды қайта жаттықтыруға қабілетсіз етеді және олар өздерін тамақтандыратын қолды тістеп алуы мүмкін. Қолданушылар дүнгендерді «қазақ халқы өздерінің білмегенді нің және қонақжайлығының арқасында оларға пана болған босқындардың момын тобынан» «тиісті құрмет көрсетпейтін және қазақ мәдениетін қабылдамайтын ішкі жауға» айналдыруға жүгінеді. Кейбіреулер дүнгендерді тура иттерше – физикалық зорлық-зомбылық арқылы «тәрбиелеуге» шақырады».
Зерттеушілердің пікірінше, дүнген диаспорасынан «ішкі жау бейнесінің» қалыптасуына оның Қытаймен жақын байланысы бар делінетін қоғамдық пікір жетекшілерінің ақпараттарды жаппай енгізуі, сондай-ақ олардың қылмыстыққа тиесілігі туралы болжамдар өз ықпалын тигізді.
Тағы бір әдіс «өз» тобының тұтастығы мен тазалығы үшін сол этникалық топтың өмір сүру фактісінің қауіптілігі туралы тұжырымдарға негізделген. «Мұндай көзқарас көбінесе қарсыластар жойылса немесе қуылып жіберілсе, өз тобымен белгілі бір қасиеттерге қол жеткізуі туралы утопиялық идеяға негізделген. Мысалы, нацистік Германия жағдайында мұндай идея арий нәсілінің тазалығын сақтап қалу болды, ал 2011 жылы шілдеде 77 адамды өлтірген норвегиялық қанішер Андерс Брейвик өз әрекетін «еуропалық өркениет» мультикультурализм мен исламның зиянды әсерінен қорғағысы келетінімен түсіндірді», - деді сарапшылар, содан кейін: «Қордай оқиғасы жағдайында желі қолданушылары ұлт тазалығы идеясын ашық насихаттаған жоқ, бірақ «титулдық» топтың «диаспоралардан» және барлық «келімсек» халықтардан артықшылығы туралы дискусртан көптеген дұшпандық пікірлер келді. Қолданушылар 150 жыл бойы бірге тұрған фактісін елемей, «қазақ» жерінде қонақ ретіндегі жағдайын негіздей отырып, дүнгендердің қоныс аударуының тарихи фактісіне белсенді түрде сілтеме жасайды. Мұндай риторика көбінесе елдің кейбір аймақтарында аз ұлттардың сан жағынан басым болуынан қорқумен қатар жүреді. Бұл әңгімелер дүнгендерді күштеп көшіріп жіберу үшін, сондай-ақ көпұлтты болуға жағдай жасайтын мемлекеттік саясатты қайта қарау үшін аргументтерге айналып жатыр» - деп жалғастырды.
Жалпы алғанда, олар дүңген диаспорасының өкілдері ғана емес, сонымен қатар мемлекеттік мекемелер де, құқық қорғау органдары да, БАҚ өкілдері де және бұл көзқарасты қолдамайтын басқа пайдаланушылар да шабуылдарға ұшырап жатқанын атап өтеді. «Әлеуметтік желілердегі Қордай оқиғаларын талқылау мысалында мұндай риторика бейбітшілікке шақыратын және кез келген нысанда зорлық-зомбылықты айыптайтындардың дауысын басып тастайтынын байқауға болады», - делінген зерттеу мәтінінде.
Қауіпті қоспа
Қордайдағы қиратулар жағдайында дұшпандылық тілінің таралуының негізгі алғы шарттары ретінде зерттеу авторлары «тарихи жарақатты» да, қазіргі мемлекеттілікті құру ерекшеліктерін де атайды.
Олардың жүргізген талдауы біздің қоғамымызда патшалық Ресей кезінде қоныс аударып, КСРО кезінде Қазақстанға жер аударылған халықтарды «бөтендер», «сырттан келгендер» деп қарауға мүмкіндік беретін «дүниетанымдық шеңбердің» қалыптасқанын көрсетеді. Демек, олар «қонақ» ретінде қабылданып және тиісінше «қазақтарға, қазақ тіліне және қазақ жеріне құрметсіздік көрсетуге құқықтары жоқ» - деп атап өтті сарапшылар. «Ұлттық зертхана», «каторжниктерді қоныстандыру», «келімсектер» (шақырусыз келгендер) сияқты ұғымдар дұшпандылық тілінің авторлары үшін қозғаушы күшке айналады. Осыған байланысты тағы бір тарихи әңгіме – Қазақстан аумағына қазақтардың абсолютті құқығы бар және ол құқық басқа ешқандай этностарға (диаспораларға) таралмайды деген сенім. Мұндай хабарлар қазақ жерін ерлікпен қорғаған бабалар туралы мифпен нығайтыла түседі. «Қасиетті өлке» мен батырлар хикаяларының арасындағы байланыс қиратуларға қатысушыларды «жерді жаулардың шабуылдарынан қорғауға» шыққан батырлармен байланыстыруға негіз болады».
Ал, мемлекеттік саясатқа келетін болсақ, ол көбінесе, жұмсақ тілмен айтқанда, өзіндік сипатта түсіндіріледі, мұны зерттеудің қорытындылары дәлелдейді. «Елдегі насихатталып жатқан толеранттылық саясаты «титулдық» топқа орынсыз қатал көзқарасты тудыратын құлдық ойлаудың белгісі ретінде қабылданады. Мемлекет қонақжайлылық қазаққа қарсы ойнайтын «шамадан тыс» толеранттылық саясатына айналып кеткенінде айыпталып жатыр... Биліктің толеранттылық тұжырымдамасын іске дұрыс асырма алмауында айыптау ұлттық реформаны талап етумен және қазақ елінің артықшылықты мәртебесін нығайту саясаты қатар жүр. Көбінесе Қазақстан халқы Ассамблеясын тарату жөнінде, көпұлттылық саясатынан бас тарту жайлы және орыс тілінде оқытатын мектептерді жабу туралы шақырулар жиі айтылады. Бұл ретте саясаткерлер ұмтылуы тиіс қазақ мемлекеті туралы утопиялық ойлар бар. Оның басты ерекшелігі – өмірдің барлық саласында қазақтардың басымдылығын орнақтату. Әңгіменің маңызды бөлігі «нағыз» ұлттық мемлекет құра алған басқа елдердің тәжірибесі туралы мифологияланған білім болып табылады: «Әлемнің барлық дамыған және өркениетті елдері ұлттық мемлекеттер құрып жатыр. Олардың ешқайсысы елдің қожайыны кім екенін ұмытпайды, және өздерін диаспоралардың бірі ретінде көрсетпейді. Біздің барлық проблемамыз – қазақтарды өз мемлекетін құруға қабілетті халық ретінде қабылдамау арқылы өзімізді өзіміз кемсітетінімізде».
Бір қайықта, бірақ баррикадалардың қарама-қарсы жағында
Зерттеушілер сонымен қатар ақпараттық кеңістіктегі «тіл патрульдері» деп аталатындардың әрекетінен туындаған өшпенділікке мұқият талдау жасады. Сонымен қатар, сарапшылар бұл жағдайда өшпенділік тілі олардың қызметін айыптаушыларға да, олардың жалынды жанкүйерлеріне де бірдей бағытталғанын айтады. Осыған байланысты тәуелсіз зерттеуші және медиа сыншы Оразай Қадырбаев негізгі агрессивті дискурстарды анықтады.
Біріншісі, әлеуметтік желі қолданушылары «қорқақ», «сатқын», «орысқұл», «мәңгүрт», «кәнден ит» және т.б. деген сияқты сөздерді пайдаланып, қорқақтық пен сатқындықта айыпталған Қазақстанның саяси билігіне бағытталған. Екіншісі солтүстік көршіге бағытталған. Мұнда эпитеттер жиынтығы әлдеқайда қарапайым: «рашистер», «шовинистер», «шошка» және т.б. Үшінші дискурстың объектісі – «тіл патрульдерінің» өкілдері болды. Дегенмен, сарапшы атап өткендей, «тіл белсенділеріне бағытталған өшпенділік тіл ағыны негізінен «жеңіл» формада және, басқа топтардағы дұшпандық риторикасымен салыстырғанда, аз көлемде болды». Төртіншісі орыс диаспорасына және басқа этностар өкілдеріне бағытталған. «Оларды «ватниктер», «бесінші колонна», «сырттан келгендер», «колонизаторлар» және т.б. деп атады. Зорлық-зомбылыққа шақыратын көптеген пікірлер жазылғаны тіркелген: Қазақстандағы орыс мектептерін жабу; қазақ тілінде сөйлеуге күштеп мәжбүрлеу; этникалық орыстарды Ресейге депортациялау», - делінген зерттеуде.
Оразай Қадырбаевтың тіл белсенділерінің іс-әрекеттерінен туындаған қоғамдық резонансқа қатысты негізгі тұжырымы: өшпенділік риторикасына жауап ретінде өшпенділік риторикасы туындайды, бұл зерттеудің жалпы нәтижелерін ескере отырып, виртуалды кеңістікте агрессияның сыни деңгейін қалыптастырады, ол әртүрлі триггерлер болған кезде нақты зорлық-зомбылыққа айналуы ықтимал.
«Әртүрлі елдердегі зерттеушілер онлайн-кеңістігіндегі дұшпандық риторика мен адамдардың белгілі бір топтарына қарсы өшпенділіктен туындаған зорлық-зомбылық арасындағы байланысты атап өтеді. Бұл байланыстың себептерінің бірі осы топтарға қарсы дұшпандық пайымдаулар мен әрекеттерді қолдайтын ақпараттық ортаның қалыптасуы болып табылады», - дейді зерттеу авторлары.
Жаңбыр сұрауға арналған ұжымдық дұғалар – архаизацияның көрінісі ме әлде исламдандырудың белгісі ме?
