Қаңтар оқиғалары және түпкілікті қалыптасқан саяси транзит қазақстандық қоғамда әлеуметтік әділдікке деген сұранысты өзекті етті. Билік, есту қабілетінің ғажайыптарын көрсете отырып, барлығына бірдей және әрбір жеке адамға лайықты өмір сүруге жағдай жасау үшін қолданыстағы әлеуметтік-экономикалық модельді толығымен қайта құрылымдау бағытын қабылдау туралы тағы бір декларативті мәлімдеме жасады. Бірақ, бүгінде әлеуметтік әділеттілік идеясы жалпыұлттық идея дәрежесіне дерлік көтерілгеніне қарамастан, қазақстандық олигархтардың миллиардтаған қаржысын халықтың мұқтажына жұмсауға дайын екендіктерін білдіре отырып, бір-бірімен жарысып жомарт демеушілік көрсетуіне қарамастан, жақын болашақта ол біздің қоғамды қайта құруда іргелі болатыны онша анық емес.
Terra incognita
Қаңтар айында, парламентте сөйлеген кезде, Қасым-Жомарт Тоқаев қайғылы қаңтар оқиғаларына негізінен күрделі әлеуметтік-экономикалық мәселелер себеп болғанын шын мәнінде мойындады. Президент атап өткендей, «жақсы сияқты болып көрінетін орташа жалақының артында қоғамдағы күшті мүліктік стратификация жатыр», ал «азаматтардың көптеген өзекті мәселелері шешілген жоқ». Мемлекет басшысы осылайша екпіндерді қойып, халықтың әл-ауқаты мен өмір сүру сапасын қамтамасыз етуді басты міндет етіп белгілей отырып, сол арқылы елді болашақтың нақты белгіленген траекториясына шығарған сияқты еді. Бірақ, жағдайдың дамуына қарасақ, біз кезекті рет terra incognita-ға кірген сияқтымыз.
Әттең, Қазақстанда әлеуметтік жұмақтың бір түрін, ең болмағанда миниатюрада, қайта құруға деген ұмтылыстың жалғыз өзі ғана жеткіліксіз. Ол үшін тиісті механизмдер қажет. Бірақ олар ғана емес, сонымен қатар жалпыға бірдей әлеуметтік әл-ауқатқа жету жолдарының ортақ көзқарасы да белгіленбеген. Бұл ретте үкімет мәселенің өзіндігінен шешілуін күтіп отыр деген сезім немесе ол ешнәрсе жасауға батылы жетпей, президенттің өзі ел дамуының жаңа көкжиектерін белгілеп, өзі солардың олардың детонаторы болып әрекет етеді деп үміттеніп, барлық жауапкершілікті бұрынғыдай мемлекеттегі бірінші адамға жүктеп қоюды жөн көріп отыр деген сезім пайда болады. Ал президент командасының асығыс түрде (барлық жақсы және жағымсыз жақтарын анықтауға тырыспастан) әлеуметтік теңдікке қол жеткізу идеясын толтырып тастауға тырысудағы сирек бастамалары көбінесе броундық қозғалысқа ұқсайды және кез келген маңызды әсерге қол жеткізуге негізінен қабілетсіз болып табылады. Солардың ішінде қатарынан бірнеше жыл бойы көтеріліп жатқан «байлыққа салық» енгізу идеясын атап өткен жөн, бұл таза популистік қадам, оның теңдік пен әділдікке мүлдем ешқандай қатысы жоқ.
Бәлкім, сейсенбіде мемлекет басшысы біздің таза қазақстандық түсінігімізде әлеуметтік әділеттілік деген не екендігін және біз оған қандай жолдармен қол жеткізе аламыз деген сұраққа толықтай айқындық еңгізуге тырысатын шығар. Бірақ бұл бір күннің, тіпті бір жылдың да мәселесі емес екенін ескеретін болсақ, асығыс қабылданған шешімдерге сенім арттырудың қажеті шамалы. Олигархтарды өздерінің «артық ақшаларымен» бөлісуге мәжбүрлеген тәсіл көрсеткендей, бұл мәселеде осындай дөрекіліктің өзі әділдіктің мәнін бұрмалауға әкелуі мүмкін немесе тіпті осындай «әлсіз» негізде құрылған мемлекеттік саясатқа қарсылық процестерінің терең тамырларының пайда болуына жағдай туғызуы ықтимал.
Әрине, бұл әлеуметтік әділдікті қоғам құру мәселесін жасанды түрде кейінге қалдыруымыз керек дегенді білдірмейді. Бірақ бұл үшін біз осы бағытта өз жолымызды таппасақ та, кем дегенде біз бұл жүкті принципті түрде көтере аламыз ба және оны іске асыру үшін қандай қадамдар жасауымыз керек екендігін түсіну үшін өз шарттарымызды қолданыстағы әлемдік тәжірибемен сәйкестендіруіміз қажет. Ал бұл ретте осы сұрақтар біз үшін мүлдем бір мәнді емес. Әсіресе, әртүрлі әлеуметтік топтардың қатар өмір сүруі үшін ең оңтайлы жағдайларды жасауда қандай да бір жолмен ілгерілеуге қол жеткізген көптеген елдерде олардың белгілі бір, шамалы болса да, әділдік деңгейінің тұжырымдамасын сезінуіне негізделген осылай аталатын қоғамдық таңдау бар. Оның мәні – қазіргі әлеуметтік күн тәртібін төменнен қалыптастыру үшін қоғамдық институттардың табиғи өзін-өзі реттеуінде.
Бұл қандай таңдау екенін бір кездері Нобель сыйлығының лауреаты Амартья Сен әрбір жағдайды мысалға ала отырып абстрактілі, бірақ сондықтан түсінікті түрде түсіндірді. Ол шартты әлеуметтік игіліктер ретінде флейтаны алып, ал олардың әлеуетті иелері ретінде үш баланы алды: «Флейтаны Анна алғысы келеді, өйткені үш баланың ішінде жалғыз ол ғана флейтада ойнауды біледі (қалғандары бұл мәлімдемені жоққа шығармайды), сондықтан флейтада ойнай алатын жалғыз адамға флейтаны бермеу – әділсіздік. Біздің білетініміз тек осы ғана болса, флейтаны бірінші балаға берудің дәлелі жеткілікті болар еді. Баламалы сценарийде Боб өзінің флейтаға қатысты құқығын қорғай отырып, өзінің өте кедей екендігін және үш баланың ішінде өзінің ойыншықтары мүлдем жоқ жалғыз бала екендігін айтады. Сондықтан ол флейтамен ойнай алатын еді (қалған екі бала өздерінің оған салыстырғанда, бай екенімен, сондықтан ойыншықтармен және ойын-сауықпен жақсы қамтамасыз етілгенімен келіседі). Егер сіздер тек Бобты ғана тыңдасаңыздар және одан басқа ешкімнің сөздерін естімесеңіздер, сіздерде флейтаны оған беруге негізді дәлел бар болар еді. Соңғы сценарийде өз пікірін Карла айтады, ол флейтаны өз қолымен жасау үшін көп айлар бойы көп жұмыс істегенін көрсетеді (басқалар мұны растайды) және ол жұмысты аяқтаған кезде «дәл осы сәтте мына экспроприаторлар менің флейтамды тартып алу үшін келді» - деп шағымданады ол. Егер сіздер тек Карланың сөзін ғана естісеңіздер, бәлкім оның өзі жасаған нәрсені иемдену туралы түсінікті талабын мойындай отырып, флейтаны оған беруге бейім болар едіңіздер.
Біз сипатталған жағдайда біржақты таңдау жасауға қабілеттіміз бе? Азаматтық белсенділерімізге және қоғамдық институттарға деген барлық құрметімізге қарамастан, мұндай таңдау жасауға біз әлі өсіп жетілмегенімізді мойындауымыз керек. Шынын айтқанда, біз әрбір әлеуметтік топ (ипотекалық несие алушылар, көп балалы отбасыларды немесе утильсбор жинауға қарсылар) көрпе жамылғысын өзіне қарай тартатын кезеңде тоқтап қалдық. Ал бұл тұрғыда «Қазақстан халқына» деп аталатын қорға көптеп келіп түскен көмек көрсету туралы өте жағымсыз өтініштердің тізбегі осыған байланысты қоғамымыздың сана-сезімін сынаудың бір түрі болып есептеледі. Өтініш берушілердің арасында, мысалы, тек қолында ауру балалары бар, қымбат емделуді қажет ететіндер ғана емес, сонымен қатар той өткізудің әуесқойларымен қатар көптеген несиелер алып, оны төлегісі келмейтін «алмашыл»-сектанттар да болды. Осыны ескере отырып, халықтың әлеуметтік осал топтарын қолдауға бағытталған сапалы түрдегі қазіргі әлеуметтік саясат біз үшін әзірге ең оңтайлы болып көрінетіні анық. Ұзақ мерзімді перспективада азаматтық қоғам күшейіп, қазіргі кездегідей патриотизм деңгейімен бәсекелесудің орынына, іске кірісетін болса, бізде ең болмағанда өзбек махаллаларының деңгейінде (олардың қауымдастығы қазірдің өзінде халықтың қандай санаттарын және неліктен қолдау көрсету қажет екенін қазірдің өзінде шешіп жатыр) нағыз жергілікті өзін-өзі басқару болған кезде, бәлкім, біз әлеуметтік күн тәртібін қалыптастырудың басқа деңгейіне де өте аламыз.
Ал әзірге бізде, өкінішке орай, олай емес. Алайда біздің елімізде әлеуметтік теңдік мәселелеріне соншалықты терең қарамауды жөн көреді, көпшілік оларға өте тар позициядан – табыс көлемінен – баға беретінін мойындауымыз керек. Бұл пікірді бүгін біз көтерген мәселеге қатысты пікір білдіруге келіскен Esperio сарапшысы Нұрбек Ысқақов та растайды.
- Әлеуметтік әділдікті орнату үшін кедейлерді байлармен теңестіру жеткілікті ме?
- Әлеуметтік әділдікті көбінесе табыс теңдігімен теңестіреді, ал бұл екі ұғымның арасында үлкен айырмашылық бар. Барлық азаматтар бірдей табыс алатын қоғамның төтенше жағдайын елестетіп көрейік. Бұл тамаша нұсқа сияқты болып көрінеді. Алайда, жұмысшылардың атқаратын жұмысының көлемі әртүрлі болатыны тез арада анықталады. Біреулер тынымсыз жұмыс істейтін болады, басқалардың еңбек өнімділігі орташа болып, ал кейбіреулер жұмыстан мүлдем бас тартады.
Қысқа уақыт ішінде мұндай қоғамның жалпы өнімділігі салыстырмалы түрде тұрақты болады. Бірақ таяу болашақтың өзінде жоғары өнімді еңбекке мотивацияның жоқтығы өндірістің жалпы көлемінің күрт төмендеуіне әкеледі, өйткені қосымша күш салудың мағынасыздығы барлығына түсінікті. Неғурлым үздік жұмысшылар жалқауларға бағдарлана бастайды, жалқаулар – ең үздіктерге бағдарланатын болады. Өндірістің жалпы деңгейі төмендей түседі және онымен бірге орташа нәтижелі көпшіліктің еңбек өнімділігі төмендейді.
Осындай ойдағы экспериментінің көмегімен біз әлеуметтік теңдіктің маңызды шарты – тек азаматтардың табыстарының бірдей болуы ғана емес, сонымен қатар оларды алудың әділдігі болып табылады деген қорытынды жасауға болады. Әйтпесе, «теңестіру» әрекеті демотивацияға және қоғамды тұрақсыздандыруға ғана әкеледі.
Егер біз қоғамның ең әлеуметтік әділдік үлгілерін көрсететін мысалдарды қарастыратын болсақ, онда олар негізінен Батыс Еуропа елдері (Германия, Швейцария, Дания, Швеция және т.б.), немесе батыстық даму институттары құрылған Азия елдері және батыстық экономикалық моделін қабылданған (Сингапур, Оңтүстік Корея, Жапония және т.б.) болады. Бұл елдердің негізгі ерекшеліктері – салық салудың прогрессивті шкаласы, жоғары еңбек өнімділігі, сонымен қатар жалақының медиандық деңгейінің орташа жалақыға жақындығы болып табылады.
Соңғы көрсеткішке қатысты айтатын болсақ, орташа жалақы орташа арифметикалық сан ретінде қарастырылатынын нақтылаған жөн: яғни, егер директор айына 600 мың теңге алса, оның көмекшісі – 450, есепші – 200, ал екі қызметкер 100 мың теңгеден алатын болса, онда орташа жалақы 290 мың теңгеге тең болады, ал медиандық – 200 мың теңгені құрайтын болады. Медиандық жалақы – экономиканың жалақысының неғұрлым объективті көрсеткіші болып табылады, ол орташа жалақыдан жоғары және одан төмен жалақы алатындар арасында дәл ортасынан өтеді. Орташа жалақымен бәрі онсыз да түсінікті: бұл жалақы қорын барлығына бірдей бөлсе, барлық қызметкерлер қанша алатынын көрсететін көрсеткіш.
Ал нағыз қызық нәрсе біз мединдық жалақыны елдердегі орташа жалақымен салыстыра бастағанда басталады. Осылайша, әділ болып табылатын Швейцарияда медиандық жалақы орташа жалақының 89 процентін құрайды. Әділдігі азырақ, бірақ салыстырмалы түрде дамыған Латвияда бұл көрсеткіш 73 процентті құрайды. Ал әлеуметтік әділдігі өте жоғары елдерде – Қазақстан мен Ресейде – бұл көрсеткіш сәйкесінше 64 және 63 процентті құрайды. Былайша айтқанда, әлеуметтік теңсіздікті жоюға көмектесетін құралдардың бірі осы.
Оны қолданудың практикалық жазықтығында да бәрі де түсінікті және оңай – орындалатын жұмыстың күрделілік деңгейі жоғарылаған сайын (қарапайым қызметкерден маманға қарай, содан кейін орта деңгейгегі менеджерге қарай және, ең соңында, топ-менеджерге қарай) жалақы екі еседен аспайтын еуропалық елдердің тәжірибесін енгізу қажет. Медиандық жалақыны есептеудегі біздің мысалымызда бұл қызметкерлердің әрқайсысы 100 мың теңгеден алатын болса, онда орта буын өкілдері ретінде аға бухгалтер мен басшының көмекшісі 200 мыңнан артық емес алулары тиіс, ал директордың жалақысы 400 мыңнан аспауы керек дегенді білдіреді. Айына 450 000 теңге мөлшерінде босатылатын еңбекақы қорының сомасын сол принцип бойынша бонустарға, қызметкерлерді оқытуға немесе жабдықттарды жаңартуға жұмсауға болады. Мұндай тәсіл теңгерімсіздіктерді жояды, еңбек өнімділігін көтереді және басқару персоналының ынтасын арттырады.
Әлеуметтік теңсіздікпен күресудің екінші тиімді құралы – салық жүйесіндегі өзгерістер. Өмір сүру деңгейі жоғары болып табылатын елдерде мұғалімдердің, дәрігерлердің және медициналық қызметкерлердің, құқық қорғау органдары мен арнайы қызметтердің пайдасына кірісті қайта бөліп беретін прогрессивті салық салу шкаласы бар. Қазақстан үшін бұл ерекше өзекті шара болады, өйткені, Еңбек министрлігінің мәлімдемесі бойынша, азаматтардың 41 проценті төмен жалақы алатын салаларда жұмыс істейді, ал бұлар да дәл сол бюджет қызметкерлері.
Басқа да тиімді шаралар бар, және оларда революциялық ештеңе жоқ, сондықтан оларды жүзеге асырудан жылдам әсер күтуге болмайды. Бірақ бұл да жақсы, өйткені олардың игі ықпалының бірте-бірте пайда болуы қоғамның өзін құрудың әділ принциптерін нығайтады, ал болашақта бұл принциптерден әділсіз экономикалық формацияға өту қиынырақ болады.
Құндылықтардың қайсысын «жаңа» Қазақстанға алып, ал қайсысын «ескіде» қалдырған жөн?
