«Жаңа Қазақстанның» құрылысы көптеген адамдарда саяси өмір мен экономикадағы өзгерістер қажеттілігімен, биліктің ашықтығы мен үлкен әлеуметтік жауапкершілік жағына міндетті түрде трансформациясымен байланыстырылады. Ал бірақ азаматтардың санасы өзгеру керек пе, жоқ па, ал егер өзгеру керек болса, онда қандай жолмен өзгеруі тиіс жөнінде бізде тіс жармауды жөн көреді, алайда бұл реформаның сәтті өтуінің одан кем емес, бәлкім тіпті одан әлдеқайда маңызды шарты. «Бұқаралық психологиядан» нені жою қажет? Бүгінгі күні қандай құндылықтар мен мінез-құлықтарды дамыту керек? «Жаңа Қазақстан» азаматының қоғамдық санасы қандай болуы тиіс және оған қалайша қол жеткізуге болады? Біз сарапшыларға осы мәселе бойынша өз пікірлерін білдіруді үсындық.

Әміржан Қосанов, ҚР президенттігіне экс-кандидат:

«Шенеуніктердің өздері «Жаңа Қазақстанда» тұрғысы келмейді деген сезім бар»

- Иә, «Жаңа Қазақстан» концепциясы бастама ретінде, идея ретінде айтылды, ол айтарлықтай тартымды. Бірақ әзірге оның нақты және анық бағыттамалары, оны ұлттық деп айтуға мүмкіндік беретін терең және жүйелі негіздемесі жоқ.

Шынымды айтсам, жеке өз басым авторитарлық жүйеге тән «бұқаралық қоғамдық сана» деген сияқты идеологиялық анықтамаларға қарсымын. Қоғамның өзі өздігінен плюралистік болып табылады, онда әртүрлі, кейде бір-біріне қарсы, антагонистік көзқарастар бар. Олардың арасындағы бәсекелестік, өркениетті таңдау қандай болуы керек, қай бағытта және қалай қозғалу керек екендігі туралы пікірталастар – мұның бәрі қоғамның игілігі үшін тек пайда әкеледі.

Иә, белгілі бір кезеңдерде бұқаралық санада қандай да бір идеялар, оның ішінде жаңа заман тәжірибесі көрсеткендей, күннің қажеттіліктеріне арналған немесе белгілі бір әлеуметтік топтар алға жылжытатын хайп-идеялар да танымал және сұранысқа ие болуы мүмкін. Біз дәл осы жаппай сананы шебер айла-шарғы жасау арқылы басқарудың көптеген мысалдарын білеміз. Бірақ мұндай әдістердің барлығы және олардың нәтижелері әдетте өтпелі сипатқа ие, ал саяси конъюнктуралық реңктері бар идеялар толығымен билік тарапынан нақты бастамашы-жетекшінің болуына (немесе болмауына) байланысты. Тек жалпы адамзаттық идеалдар ғана тұрақты болып қала береді, олар әмбебап сипатта болады және қоғамдық-саяси формациялардың өзгеруіне қарамастан әрқашан өзектілігін сақтайды. Олардың ішінде, аса асырмай айтқанда, Бостандық (қоғам мен тұлғаның), Әділеттік (қоғамдық өмірдің барлық саласында), Теңдік (адамның ажырамас құқықтарын жүзеге асыруда) деген мәңгілік идеалдар.

«Жаңа Қазақстан» идеясын қоғамның өзі қалай қабылдайтынына келетін болсақ, ол өз көпшілігінде президент контурын белгілеп берген түбегейлі өзгерістерге әлдеқашан дайын, сондықтан оған тән құндылықтарды күшпен енгізуге тырысып, ресурстар жұмсаудың қажеті жоқ. Ал үкіметтің өзі, менің ойымша, өз идеясын жүзеге асыруға дайын емес, жарияланған қайта құрулардың тереңдігі мен қарқыны туралы шешім қабылдамаған сияқты. Иә, президенттің соңғы Жолдауы алға жасалған қадам екені ешбір күмән тұдырмайды. Бірақ ұсынылған шараларда ауқымдылық пен үйлесімділік жетіспейді, ал ең бастысы – саяси сенімділік сезілмейді. Ал бұл сенімсіздік қоғамға да жұғады: көпшілік билікке әлі де күмәнділікпен қарайды, ол шын мәнінде бұрынғы жағымсыз жүйенің (айтпақшы, өзі тудырған жүйенің) түпкілікті бұзылуына барады деп сенбейді.  

Оның үстіне, «Жаңа Қазақстан» идеясын ілгерілетіп жатқандар... ескі кадрлар. Олардың көпшілігі «элбасизмнің» қалыптасуына шешуші үлес қосты. Бұл жерде Лұқа жазған Евангелиені еске түсіру орынды: «Ешкім ескі теріге жаңа шарап құймайды; әйтпесе жаңа шарап ескі теріні тесіп, өздігінен ағып кетеді, ал тері жоғалады; бірақ жаңа шарапты тек жаңа теріге құю керек; сонда екеуі де сақталады».

«Жаңа Қазақстан» идеясын ел президентінің өзі белсенді түрде ілгерілетіп жатыр, мемлекеттік хатшы айтарлықтай күш салып жатыр, бірақ саяси құрылымның басқа өкілдері туралы мұндайды айта алмаймыз. Көптеген ірі шенеуніктер алдағы өзгерістерге іштей қарсылық танытып, «Жаңа Қазақстанда» өмір сүргісі келмейтін сияқты. Адамдар соқыр да емес, саңырау да емес: олар мұны көріп, өздерінің қорытындыларын жасайды.

Нұрұл Рахымбек, қоғам қайраткері:

«Адамдарға шешімдерді талқылауға және қабылдауға қатысу құқығы мен мүмкіндігі берілуі қажет»

- Өте қарапайым рецепт бар: азаматтарды тек «орталықтық» немесе «хайптік» қоғамдық белсенділікке назар аударудан арылту қажет. Интернетте ең қатты айқайлайтындар міндетті түрде нағыз демократтар болып табыла бермейді. Оның үстіне популизм ең жақсы сатылатын өнімдердің біріне айналған біздің заманда, олар кейбір мәселелерді шешуді емес, өздерін жарнамалауды ғана ойлайтын алаяқтар болып шығуы мүмкін. Мұндай тұзаққа түсіп қалмау үшін, жергілікті деңгейде белсенділікті көтермелеп, ынталандыру қажет, жергілікті өзін-өзі басқаруды дамытуға көңіл бөлу қажет. Бұл өңірлерде халықтың мүдделерін ұйымдасқан және кәсіби түрде қорғауға, жергілікті жерлердегі билік алдында да, орталықтың алдында да ыңғайсыз сұрақтар қоюға қабілетті азаматтық қоғам көшбасшыларын өсіруге мүмкіндік береді.

Екінші «рецепт» адамдарға, ақырында, шешімдерді талқылауға және қабылдауға қатысу құқығы мен мүмкіндігі берілуі қажет. Осылайша біз азаматтық жауапкершілік пен азаматтық рухты тәрбиелей аламыз, адамдар өздерінің өміріне, балаларының болашағына қандай да бір түрде әсер ететін барлық нәрсеге өздері де бей-жай қарамау керектігін түсінетін болады. Сонымен бірге популистік күн тәртібін ұстанушылар да азаяды. Жасыратыны жоқ, қазір кез келген жобада, кез келген жиналыста бізге түсініксіз басшылардың үстемдік ететіні сөзсіз – міне, осылар дәл сол популистер болып табылады.

Үшінші. Халық арасында базалық демократиялық және құқықтық білім беру бағдарламасын ұйымдастыру қажеттілігі туындады. Бұл азаматтарды біліммен қаруландырып, оларға сенімділік сезімін ұялатады. Құқық қорғаушылар институтына тәуелді болуды тоқтату керек. Дәл олардың ұсынысы бойынша адамдар азамат ретінде тозып, олардың мүдделерін сырттан біреу қорғайды деп күтумен өмір сүреді. Бірақ тегін тамақ тек тышқанның қақпанында ғана болады: құқық қорғаушылар да өздерінің жасырын, көбінесе өзімшіл мүдделерін көздейді.

Төртінші мәселе, және мен оған үнемі назар аударамын, біз ақпараттық соғыстар жүріп жатқан ортада өмір сүруді үйренуіміз қажет. Азаматтар бидайды саманнан ажырата білуі тиіс. Кеңес өкіметі кезінде жалпыға бірдей мойынсұнушылық дамытылатын, соның салдарынан біздің адамдарда сыни тұрғыдан ойлау қабілеті жетіспеді, бірақ соған қарамастан, талдау жасауды үйрену қажет, ал ең дұрысы – кез келген «фактіге» күмән келтіріп, өз бетімен заттар мен құбылыстардың түбіне дейін жетуге тырысу қажет.  

Бесінші. Менің ойымша, адвокаттар алқасы принципі бойынша азаматтар кез келген уақытта кеңес сұрай алатын қоғам жетекшілерінің пулын құру дұрыс болар еді. Сонымен қатар, мұндай азаматтық сарапшылар пулы болған кезде, олардың ішіндегі ешқайсысы үстемдік етпеуі тиіс. Кеңес берулер жеке тұлғаның атынан емес, пулдың атынан іске асырылуы қажет. Кейбіреулер мұнда пікір көшбасшыларының өз ізбасарларымен тікелей жұмыс істеу құқығын шектеу көруі мүмкін. Бірақ тағы қалайша популистердің үстемдігіне жол бермеуге болады? Бұл ретте мұндай орган төменнен Ұлттық қоғамдық сенім кеңесіне (ҰҚСК), ал енді Құрылтайға балама ретінде құрылуы қажет.

Бұл сіздің сұрағыңызға жауап беруге болатын ұсыныстардың барлығы емес, бірақ әзірге айтылған бесеуімен шектелейік. Оларды жүзеге асыру азаматтық белсенділікті жандандыруға мүмкіндік береді, ол кейіннен өзінің даму траекториясына шығатын болады. Онымен қамтылған азаматтар мемлекеттің қалай дамуы керектігі туралы өзіндік көзқарасқа ие болады және бұл көзқарасты билікке жеткізеді, ал соңғысы, олар оны жалдағандықтан, оны жүзеге асыруға міндетті болады.