Бүгінгі таңда, қазақтар мен орыстарды, Қазақстан мен Ресейді араздастырғысы келетіндер көп кездесіп жатқанда (оның үстіне ондайлар шекараның екі жағында да, сонымен қатар алыс шетелдерде де бар), менің ойымша, халықтарымыз бен елдеріміз арасындағы тығыз байланыстың дәлелі болып табылатын оқиғалар мен адамдарды еске түсіру қажет. Бұл өмірдің барлық саласына – мемлекеттік басқаруға, әскери істерге, білім беру, денсаулық сақтау, мәдениет, спорт салаларына қатысты... Соның ішінде Ресейдің игілігі үшін еңбек еткен, ерлік жасаған, сол жақта атақ-даңққа ие болған көптеген қазақтарды атауға болады. Солардың кейбіреулерін есімізге түсірейік.  

Биліктің шыңдары

...1926 жылы мамырда 31 жасар Тұрар Рысқұлов, сол кезде құрамында Қазақ АССР-і кіретін Ресей Кеңестік Федеративтік Социалистік Республикасы Халық комиссарлары кеңесі (үкіметі) төрағасының үш орынбасарының бірі болып тағайындалды. Қызық болғанда, сол кездегі Ресей Халық комиссарлар кеңесін де, КСРО Халық комиссарлар кеңесін де бір адам – Бүкілодақтық Коммунистік партиясы Орталық комитеті саяси бюросының мүшесі, Кеңес Одағы басшылығындағы ең ықпалды тұлғалардың бірі Алексей Рыков басқарды.

1929 жылы мамырда бұл қызметтерді әртүрлі адамдар атқаруы тиіс деген шешім қабылданып, Халық комиссарлар кеңесінің төрағасы болып Сергей Сырцов тағайындалды. Бірақ ол өте аз уақыт, бар болғаны бір жарым жыл ғана, жұмыс істеді. РСФСР үкіметінің басшылығынан ол Сталинге қарсы дөрекі сөздері үшін шеттетілді – мәселен, Сырцов бас хатшы елді өлімге апарып бара жатыр деп ашық айтқан. Оның орнына Даниил Сулимов келді, ол бұл қызметте 1937 жылдың ортасына дейін болды (айтпақшы, 1934-37 жылдардағы Қарашай-Черкес Республикасының қазіргі астанасы оның есімімен аталған болатын).

Барлық осы уақыттың ішінде, 11 жыл бойы, Рысқұлов РКФСР Халық комиссарлары кеңесі төрағасының орынбасары болып жұмыс істеп, Ресей үкіметінің соғысқа дейінгі құрамында болу ұзақтығы бойынша абсолютті рекордшы болды. Сондай-ақ, РСФСР татар, башқұрт, якут, қырғыз және басқа автономияларды біріктіргеніне қарамастан, ол сондағы «Шығыс халықтарының» жалғыз өкілі болғанын атап өткен жөн. 1937 жылы мамырда Рысқұловты «пантюркизм» деген айыппен тұтқынға алды, тура сол жылы Рыков, Сырцов, Сулимовқа қатысты саяси астарлы істер қозғалып, нәтижесінде барлығы ату жазасына кесілді.

Ресейдің посткеңестік тарихындағы ең жарқын губернаторлардың бірі ретінде Аман Төлеевті атайды. Оның атасы, Адай руынан шыққан Қолдыбай, егер бірнеше жыл бұрын жарық көрген «Төлеев жолдары» кітабының авторының сөздеріне сенетін болсақ, белсенді «алашордашыл» болған, атаман Дутовтың штаб-пәтерінде қазақтардың мүддесін қорғаған, кейбір серіктерінен айырмашылығы, сол қалпы кеңес өкіметінің билігін мойындамай, Хакасияда жасырынып жүрген – оны 1922 жылы ұстап өлтірген. Бәлкім, дәл сол кезде «халық жауының» отбасы қуғын-сүргіннен қорқып, Каспий теңізінің жағалауымен оңтүстікке, Түркіменстан аумағына (болашақ саясаткер 1944 жылы сол жерде дүниеге келген) аттанған болар.

Кейінірек оның ата-анасы Қарақалпақ АССР-інің астанасы Нөкіс қаласына қоныс аударып, Аман орта мектепті сонда бітірді. Содан кейін теміржол техникумында оқу болды, көлік және коммуникация бөлімінің меңгерушісі қызметіне дейін өсу, КОКП Кемерово облыстық комитетінің теміржол бөлімінің меңгерушісі қызметіне дейін өсу болды. Қайта құру жылдарында ол белсенділікпен саясатпен айналысуға кірісті. Ол 1990 жылы өткен Ресейдегі бірінші президенттік сайлауға өз кандидатурасын шығарып, 7 процент дауыс жинады (тек Ельцин, КСРО үкіметінің бұрынғы басшысы Рыжков және Жириновский ғана одан гөрі көбірек дауыс алды) – әрине, бұл сол кезде әлі аймақтық масштабтағы саясаткер үшін сөзсіз жетістік.

1997 жылы қыңыр Төлеевті ұнатпайтын Ельцин оны (ол Кузбасс тұрғындары арасында үлкен беделге ие болған) облыс әкімшілігінің басшысы етіп тағайындауға мәжбүр болды. 1997 және 2001 жылдардағы губернаторлық сайлауда ол сайлаушылардың 93-95 (!) проценттік қолдауына ие болып, жеңіске жеткен болатын – ал сол кезде, еске сала кеткен жөн, Ресей облыстарындағы сайлау шынымен де бәсекелестікпен өтетін. Жалпы алғанда, Төлеев бес рет және әрқашан үлкен артықшылықпен жеңіске жетті. Ол жиырма жылдан астам облысты басқарып, ал бұл қызметтен  жасы келгендіктен өзі кетіп қалды. Оның беделі тек оның тікелей міндеттерін орындау тәсілдерімен ғана емес, сонымен қатар таза адами қасиеттерімен де түсіндірілетін – мысалы, лаңкестік әрекеттер қаупі төнген кездерде ол қылмыскерлермен бірнеше рет жеке өзі келіссөздер жүргізді.

Владимир Васильев деген есіммен танымал болған Алик Асанбаев (қазақ пен орыстың ұлы) 1990 жылдардың ортасында Ресей Федерациясы Ішкі істер министрінің бірінші орынбасары болып тағайындалды, бір кездері ол Ішкі істер министрлігінің басшысының міндетін атқарған болатын. Ал бес жыл бұрын Ресей президенті Владимир Путин оған Дағыстан Республикасының (федерацияның осы субъектісінде рулық дау-дамайлар күшейген және халқының өмір сүру деңгейі өте төмен болып қалған) басшылығын, сол жерде тәртіп пен халықтың өмір сүру деңгейін қалпына келтіру үшін оның кандидатурасын ең оңтайлысы деп есептей отырып, сеніп тапсырды. Қазір Васильев Мемлекеттік Думадағы «Единая Россия» билеуші партиясының фракциясын басқарып отыр.

Ерліктер мен атақтар

Орыс армиясының құрамындағы алғашқы қазақ генералдары, қалыптасып кеткен пікір бойынша, 19 ғасырдың бірінші жартысында пайда болды. Бірақ олардың ішіндегі ең атақтысы Бөкеев Ордасының ханының ұлы Ғабидолла Жәңгірұлы Шыңғысхан болды. Ол 1840 жылы дүниеге келген, жеті жасқа келгенде Орынбор кадет корпусына оқуға түсіп, екі жылдан кейін Петербордағы Императорлық кадеттер корпусына қабылданған. Ол 1877-78 жылдардағы орыс-түрік соғысына қатысқан, сол соғыстың нәтижесінде Сербия, Черногория тәуелсіздік алды, Болгария, Румыния дүниежүзілік картада пайда болды... Осы соғыс кезінде ол орыс әскерін телеграф арқылы байланыс жасауды қамтамасыз етуді басқарды.

Плевнаны басып алғаннан кейін Шыңғыс ханның қазақ ұрпағы генерал-майор атағын алды. Он жылдан кейін ол генерал-лейтенант болып, ал тағы алты жылдан кейін, 1894 жылы, тура патша армиясындағы қызметтен кетер алдында, атты әскердегі генералға немесе осылайша аталатын толық генерал дәрежесіне көтерілді. Айта кету керек, ол кезде  одан жоғары бір ғана әскери атақ болды – генерал-фельдмаршал, бірақ 1878 жылдан кейін ол атақ тек екі ресейлік әскери жетекшілерге, сондай-ақ жекелеген шетелдік монархтарға және қолбасшыларға берілді.

Бүкіл тарихта Кеңес Одағының Батыры және Ресей Федерациясының Батыры атағының «алтын жұлдыздарын» төрт адам ғана алды. Солардың бірі – Орал ауданындағы шағын ғана Тасқұдық ауылының тумасы, қазақ пен немістің ұлы Николай Майданов (1956 жылы туған кезде берілген есімі – Қайыргелді). Ол Саратовтағы жоғары әскери авиация училищесін бітірген. Тәжірибелі ұшқыш болған кезде, 1987 жылдың наурызында ол сол кездегі ең ыстық нүктеге – Ауғанстанға баруға өтініш берді. Тікұшақ эскадрильясы тобының командирі өзінің Ми-8 ұшағында мыңнан астам рейс жасап, Пәкістаннан келген негізінен американдық қарулы ірі керуендерді қиратып, десантшылар бөлімшелерін тасымалдап, солдаттар мен офицерлерді шайқас алағынан эвакуациялады. 1988 жылдың басындағы бір күні, айқын шамадан тыс жүктелгеніне қарамастан, ол тәуекелге барып, моджахедтер буксирленген екі қираған тікұшақтардың арнайы жасақ тобын және экипаждарын – барлығы қырықтан астам адамды шығарып алды. Осы ерлігі үшін оған Кеңес Одағының Батыры атағы берілді.

КСРО ыдырағаннан кейін сол кезге таман Гагарин атындағы Жоғары Әскери-әуе академиясын бітірген Майданов Қазақстан армиясында тікұшақ полкін басқарды. Бірақ 1997 жылы ол Ресейге көшуді ұйғарды. Екінші шешен жорығында ол тұтқынға түсе жаздаған Солтүстік Кавказ әскери округінің қолбасшысы генерал-полковник Виктор Казанцев пен журналистерді құтқарды. Ал келесі күні, 2000 жылы 29 қаңтарда оның қолбасшылығымен тікұшақ тобы Аргун шатқалының аймағына десент қондырды. Алайда, белгілі болғанындай, барлау алаңды қате көрсеткен, десантшылар жаудың қатты айқастырылған оқ атуының астында қалды. Әуе жауынгерлік машиналары оларды қайтадан бортқа тиеп алды, бірақ көтерілгеннен кейін Майданов ауыр жарақат алды. Ол тікұшақты аэродромға дейін жеткізейін деп қалды, бірақ тікұшақты екінші ұшқыш қондыруға мәжбүр болды – полковник жарақаттарынан кабинада қайтыс болды. Бір жарым айдан кейін оған қайтыс болғаннан кейін Ресей Федерациясының Батыры атағы берілді. 

Арада он жарым жыл өткеннен кейін дәл осындай атақ Қостанай облысындағы ауылдардың бірінің тумасы Серік Сұлтанғабиевке де берілді. Айтпақшы, ол да, Майданов сияқты, шешен жорығына, бірақ біріншісіне, қатысқан болатын, ол Ресей үшін сәтсіз аяқталды. Сол кезде Сұлтанғабиев, Челябі жоғары танк командалық мектебінің түлегі, батальон құрамында болды, ол 1995 жылы қаңтарда Грозный қаласын және президент сарайына шабуылға жасауға қатысты. Бірақ өзінің басты ерлігін ол соғыстағы шайқас барысында емес, бейбіт жағдайда, оның үстіне орыс армиясының емес, Ішкі істер министрлігінің ішкі әскерлерінің офицері болған кезде жасады.

2014 жылдың 25 қыркүйегінде оқыту полигонында өтіп жатқан сабақ барысын маңызды мемлекеттік объектілерді және арнайы жүктерді күзету жөніндегі жеке полк командирі Сұлтанғабиев бақылауға алды. Кенеттен ол солдаттардың бірі өзі жатқан окоптың түбіне сақтандырылғышы суырыпған гранатаны түсіріп алғанын көріп қалды. Полковник жігітке жүгіріп жетіп, оны жарылыстан өз денесімен қалқандап үлгерді. Ол құтқарған сержант Алексей Теленин жүйке ауруына шалдығып, жеңіл жарақаттар ғана алып, аман қалды, ал Сұлтанғабиевтің өзі үш аптаға жуық уақыт боцы өмір мен өлім арасында болды – ол комадан тек қазан айының ортасында ғана шықты. Егер онда оқ өтпейтін жилет пен дулығасы болмаса, ол өлімнен құтыла алмас еді. Офицердің бұл ерлігі туралы Көптеген БАҚ жазды, ал Ресей Федерациясы президентінің жарлығымен оған Ресей Батыры атағы берілді...