Біздің халқымыз бірнеше ғасыр бұрын дүниежүзілік өркениет дамуының алдыңғы шебінде дерлік тұрғаны жайлы, қазақ даласы шын мәнінде революциялық жаңалықтар ашылған жер болғаны жөнінде (жай ғана бұл туралы бүкіл әлем білмеген және әлі де білмейді) соңғы жылдары көптеген кітаптар мен мақалалар пайда болды. Оның үстіне, мұны көп жағдайда ғылыми атақ пен дәреже жүктеген адамдар жазады. Егер оларға: «Дәлелдеріңіз қайда?» – дейтін болса, олар: «Ал сіз мұның болмағанын дәлелдеңіз», – деп жауап қайтарады. Остап Бендердің діни қызметкермен атақты «талқылауындағы» дерлік сияқты. Ақылға жүгіну қажет деген сілтемелер мұндай жағдайларда пайдасыз.

...Осыдан екі жыл бұрын жарық көрген «Қайсар дала өркениетінің тарихы» атты төрт томдық кітап Интернетте айтарлықтай қызу насихатталып жатыр. Оның авторлары – тарих ғылымдарының докторы, профессор Гүлнар Қапекова және «Қазақстан ғалымдары одағы» республикалық бірлестігінің Алматы облысы бойынша ғылыми хатшысы Мұхамбедия Ақышев. Олар өз жұмыстарын өте қымбатқа бағалаған: «Меломан» сайтында кітаптің әрбіреуі  11 250 (барлығын қосқанда төртеуі – 45 000) теңгеден ұсынылған, ал Алматыдағы ең атақты «Книжный город» дүкенінде жинақ 52 000 теңге тұрады. Басылымының шығу мәліметтерінде: «Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің «Қазақ университеті» баспасы» деп көрсетілген.

Үшінші том «Өркениет тарихы» деп аталады. Нақты сол том, ал атап айтқанда, қазақ даласындағы емшілік тақырыбына арналған бөлім өзіне назарымызды аударды. Онда, мысалы: «Қазақ емшілері аурудың алдын алуда немесе оны емдеуде түрлі әдістерді қолданған. Бірақ олар кездейсоқ емдемейтін, алдымен нақты диагнозды анықтап алатын» – деп айтылған. Ал содан кейін «Науқастың тек тамыр соғуы арқылы ғана біздің ата-бабаларымыз 160 әртүрлі ауруды анықтай алатын!» - деген медицина ғылымының профессоры Ерболат Дәленовке сілтеме бар.

Интернет желісіндегі іздеулер Дәленов мұны шынымен айтқанын растады. Бірақ оның осындай тұжырымға қандай негізде келгені белгісіз. Дала емшілері тамыр соғуы арқылы анықтайтын дерттердің атаулары да айтылмаған. Ол тым болмағанда бірнешеуін тізімдесе жөн болар еді. Яғни, біреу бірдеңе деген екен, ал өздерін кәсіби тарихшы деп есептейтін кітап авторлары оның сөзін қағазға түсіріп, шындық ретінде ұсынған. Бірақ егер осылайша көптеген ауруларды анықтауға мүмкін болса, онда неге бұл әдіс заманауи медицинада қолданылмайды? Қандай да бір себептермен емханалар қымбат диагностикалық құрал-жабдықтарды сатып алады, оған жыл сайын бюджеттен ондаған, тіпті жүздеген миллиард теңге жұмсалып жатады, бірақ оның өзі де нақты диагноз қоюға әрдайым мүмкіндік бере алмайды. Ал мұнда импульстің жиілігі мен ырғағын өлшейтін – осылайша науқастың денесінің азап шегуіне не себеп болғаны белгілі болатын.

Немесе мынадай сөздерге сіздер қалай қарайсыздар? «Қазақтар арасындағы ежелгі халық емшілігі өткен ұрпақтардың тәжірибелік дағдылар негізінде пайда болды. Мәселен, аңшылық пен мал шаруашылығы жануарлардың ішкі мүшелерінің құрылысы мен қызметтері туралы білім берді, бұл адам анатомиясы жайлы білудің дамуына ықпал етті». Шындығына келгенде, жануарлар анатомиясы және адам анатомиясы – мүлдем әртүрлі ғылымдар: «гомо сапиенстерді» ветеринарлық дәрігер емдей бастауынан құдай сақтасын. Ал егер кітап авторларының логикасына сүйенетін болсақ, онда тіпті қарабайыр адамдар да адам анатомиясын өте жақсы білген, өйткені олардың барлығы аңшылықпен айналысқан болатын.

Енді, мінеки, тағы бір дәйексөз: «1446 жылы ұлы ғалым, XV ғасырдағы дарынды дәрігер Өтебойдақ Тілеуқабылұлы (1397-1492) Эдуард Женнерден (1796) 350 жылға озып кетіп, шешек ауруына қарсы вакцинаны алғаш қолданды. Аусыл ауруын тікелей науқастан егу (вариоляция) тек XVIII ғасырда ғана кеңінен тарады». Тіпті Өтебойдақ Тілеуқабылұлы шынында да вариоляцияны қолданды деп есептейтін болсақ та, бұл мәселеде ол пионер болған емес. VIII ғасырдың өзінде-ақ оны Үндістанда, X ғасырда – Қытайда (бұл ретте сәйкес жазбалар сақталып қалған), сәл кейінірек – Сібірдің байырғы халықтары мекендеген аумақтарда қолданған. Яғни, Шығыста бұл әдіс бұрыннан белгілі болған.

Ол адам шешегімен, немесе табиғи шешекпен, ауырған науқастың жетілген пустуласынан (абсцессінен) алынған шешек іріңімен егуден тұратын. Иә, осылайша егілгендердің тірі қалу мүмкіндігі вакцинацияланбағандарға қарағанда біршама жоғары болған, бірақ бәрібір өлім-жітім деңгейі өте жоғары болып қала берген. Оның үстіне вариоляцияның өзі де жиі жаңа эпидемияларды тудыратын. Ал ағылшын Эдвард Женнер мүлде басқа әдісті ұсынды: ол адамдарға шешектің басқа түрімен – сиыр шешегімен ауырғандардан (оны көбінесе сауыншылар жұқтырып алатын) алынған материалды егуді бастады. Бұл жағдайда ауру әлдеқайда жеңіл түрде өтетін және сирек өлімге әкелетін. Оның үстіне, сиыр шешегімен ауырып шыққандар адам шешегіне қарсы иммунитетке ие болатын, өйткені Женнер анықтағандай, бұл бір аурудың екі түрі. Ол ашқан жаңалықтан кейін бірнеше жыл өткен соң, бірқатар еуропалық елдерде шешекке қарсы мұндай вакцинация жаппай орын алды, ал кейбір жерлерде ол тіпті міндетті болды.  

Өзгеше сөзбен айтқанда, біріншіден, қазақ емшісі, оны қаншалықты құрметеуімізге қарамастан, вариоляцияны ашушы бола алмас еді, өйткені ол оның дүниеге келгенінен бес-алты ғасыр бұрын қолданылған, соның ішінде бізге көршілес өлкелерімізде де қолданылған болатын. Ал екіншіден, бұл әдіс пен ағылшын дәрігерінің 18 ғасырдың аяғында ашқан жаңалығы – екі үлкен айырмашылық, теңіз жағасындағы бір қалада айтатындай. Яғни, «Женнерден 350 жыл бұрын ашып үлгерді» деген сөз тіркесі немесе анық ойдан шығарылған, немесе кітап авторларының кәсіби емес екендігінің дәлелі. Өйткені нағыз ғалым, бірдеңені жарияламас бұрын, алдымен бәрін мұқият тексеріп шығуы тиіс.

Сол Гүлнәр Қапекова өзінің соңғы мақалаларының бірінде оқырмандарға: «Біздің далада сонау 14 ғасырда егулер жасағандығын, ал біздің ортағасырлық қалаларда адамдар оба мен тырысқақтан өлмегенін сіздер білесіздерме?» - деген сауал жолдады. Ресми медицина тарихы Қапекова атаған екі қауіпті жұқпалы ауруға қарсы алғашқы вакциналар 19 ғасырдың аяғында пайда болғаны жайлы айтады. Сонда адамзат бес ғасыр бойы оба індетінен зардап шегіп келген (мысалы, олардың бірі 1855 жылы Қытайда басталып, кейін бүкіл әлемге таралып, тек Қытай мен Үндістанның өзінде ғана 12 миллион адамның өмірін қиды), бұл ретте ешкім осы қорқынышты инфекцияны қалай тоқтатуға болатынын білетін адамдардың бар екені туралы тіпті білмеген болып шықты ма? Ал тарих ғылымының докторы тағы да өз сөздерін еш нәрсемен дәлелдемеді. Ол дәл осылай болған деп шешті – тура солай болды.

Тілеуқабылұлы емшіге арналған тарауда сонымен қатар ол көптеген ауруларды, «ракқа дейін», шөппен емдеген деп айтылған. Шындығын айтқанда, кітап авторлары мұндай емдеудің қаншалықты сәтті болғаны жайлы қарапайым түрде үндемейді. Сірә олар оқырмандар: емдеген болса – онда емдеп шықты деп ойлайтындарына сенген сияқты. Айтпақшы, «Атадан – қасиет, бабадан – өсиет» деп аталатын басқа бір кітапта (авторы Нағашыбек Қапалбекұлы) Құртқа Сұлтанқожаұлы (1770 жылы туып, 19 ғасыр бойы өмір сүрген) деген тағы бір емші туралы эссе бар), ол кітап 2002 жылы «Известия-Казахстан» газетінде жарияланған. Онда: «Препараттарда уды қолданып, қатерлі ісік пен обаны емдейтін дәрілер жасады» - деген сөз тіркесі бар. Яғни, қазақтар онкологиялық ауруларды емдеуде де ізашар болып шықты. Өйткені, айталық, Еуропада тіпті олардың пайда болу табиғатын қарапайым зерттеу өткен ғасырдың ортасына дейін ғана кейбір нәтижелерді әкеле бастаған болатын.   

Әрине, «Қайсар даланың өркениет тарихында» Құртқа Сұлтанқожаұлы сынды тұлға да назардан тыс қалдырылмады. Басқа да көптеген басылымдардың авторларына ілесе отырып, Қапекова және оның әріптесі Құртқа Сұлтанқожаұлы 136 жыл өмір сүрген деп ешбір ойланбастан айтады. Мұндай ұзақ өмір сүргені жайлы әдетте тек Исаак пен Ыбырайым сияқты библиялық тұлғаларға қатысты. Бірақ шын мәнінде жердегі жолындағы саяхаттағандардың арасында рекордшы деп француз-әйел Жанна Калмент (122 жарым жаста) есептеледі – оның туған күні және қайтыс болған күні құжатталған. Ал Сұлтанқожаұлына келетін болсақ, ол қанша жасында қайтыс болғанын ешкім де нақты айта алмайды. Ал оның 136 жасында қайтыс болғаны жайлы нұсқа ата-бабаларымыздың медицинаның жоғары деңгейінің арқасында өте ұзақ өмір сүргендігіне қосымша дәлелге айналуға арналған сияқты.

Осыншама жоғары деңгейді, кітап авторларының бағалауы бойынша, басқалармен қатар бақсылар да қамтамасыз еткен. Қапекова мен Ақышев: «Ежелгі заманда туындаған, кейінірек түріктер арасында пайда болған шамандық «ғылыми» негіздемеге ие болды және бүгінде өзінің өміршеңдігін жоғалтпай келеі», - деп жазады да, өкінішпен: «Кеңес үкіметінің саясаты шаманизмнің дамуына кедергі болды» - деп жалғастырады (олар шаманизмнің одан әрі дамығанын қалайды!). Ал содан кейін олар «кейінірек, тәуелсіздікке қол жеткізгеннен кейін адамдар бақсыға тән негізгі қасиетке – емшілікке қызығушылық таныта бастады» - деп разылықтарын білдіреді. Өздерін ғалымдармыз деп атап жүрген адамдар алыс архаикаға қайта оралып, бақсылардың емделуін құптап отыр ма?

Бүгінгі таңда біздің қоғамда Ресей империясының мұнда келуіне дейін және кеңестік стильде модернизация басталғанға дейін (иә, мүлдем бірмәнді емес, көптеген трагедиялармен қатар жүрген, бірақ сонда да модернизация) болған өткенді идеалдандыруға нақты сұраныс бар. Ал сұраныс болғандықтан, оны қанағаттандырғысы келетіндер көп. Оларды әртүрлі мотивтер – патриоттық (олардың түсінігінде), даңққа, мансапқа, саудаға құштарлықтан туындаған мотивтер қозғайды...

Алайда, дәлелдемелер, әсіресе жазбаша түрінде, өте аз және көп жағдайда бір нәрсені дәлелдеу немесе жоққа шығару мүмкін емес, сондықтан өткен ұлылығымыз жайлы, ата-бабаларымыздың дүниежүзілік өркениет тарихына қосқан елеулі, бірақ анық бағаланбаған үлесі жөнінде, олардың өмірінің идеалды дерлік болғаны туралы, бір сөзбен айтқанда, «жоғалтылған жұмақ» жөнінде мифтерді құру үшін кең өріс ашылды. Бұл ретте мифтер жасаумен айналысатын адамдарда, соның ішінде өздерін тарихшы деп атайтындарда да, мөлшер сезімі тым жиі жоғалып қалады...