Биыл бүкілресейлік халық санағының өткізілуіне 125 жыл толып отыр, бұл санақпен сонымен қатар бүкіл қазақ даласы да қамтылған болатын. Соның нәтижесінде алынған деректер 1917 жылғы төңкеріске дейін өлкемізде және оның әкімшілік-аумақтық құрылымдарында қанша адам тұрғаны жөнінде, олардың этникалық және жастық-жыныстық құрамы жайлы, сауаттылық деңгейі және т.б. көрсеткіштер бойынша әлі де жалғыз ғана азды-көпті сенімді ақпарат көзі болып қала береді. Сонымен бірге бұл деректер сыни тұрғыдан ұғануды қажет етеді.

«Халықты және оның өмір сүру жағдайын зерттеу»

Санақтың бастамашысы және негізгі ұйымдастырушысы – географ, статистика маманы, экономист, мемлекет және қоғам қайраткері Петр Семёнов болды. Сол уақытқа таман ол Орталық Азияны зерттеуші, бұрын ешбір еуропалық адам аяқ баспаған Тянь-Шань тау жүйесін зерттеу үшін 1850 жылдардың екінші жартысында ұйымдастырылған экспедиция жетекшісі ретінде кеңінен танымал болған. Екі жыл ішінде экспедиция Алтайды, Тарбағатайды, Жетісуды, Іле Алатауды, Ыстықкөлді де зерттеп шыққан болатын. Содан кейін көп уақыт өткен соң, 1906 жылы, патша жарлығымен Петр Семёновтың тегіне Тянь-Шаньский деген префикс қосылды.

Император Николай II бекіткен халық санағы туралы Ережеде оның «ешқандай жаңа салықтарға және міндетерге сылтау болмайды» деп, сонымен қатар оның мақсаты «халықпен танысу және оны зерттеу, ... халық өмірінің әртүрлі жағдайлары туралы нақты ақпарат құрастыру» деп көрсетілген. Сауалнама 14 тармақтан тұратын: аты-жөні, жасы, туған жері, тұрақты тұрғылықты жері, неке жағдайы, сауаттылығы, ана тілі, кәсібі, тіпті дене кемістігінің бар немесе жоқтығы.

Сол кезде есептеушілер деп аталатын санақшылар ұсақ шенеуніктерден, мұғалімдерден, студенттерден, тіпті азды-көпті сауатты адамдардан (олардың барлығы кейін арнайы медальмен марапаттаған) жұмысқа тартылған болатын. Орталық Азияда санақшылардың көпшілігі жергілікті тілдерді білмейтін немесе оны нашар меңгерген, сондай-ақ белгілі бір этникалық және тілдік топтардың өкілдерін әрқашан ажырата бермейтін орыс қоныстанушылардан құрастырылған болатын. Бұл кампания өзінің протектораты мәртебесіне және ішкі мәселелерді шешуде белгілі бір автономияға ие болған Бұхара әмірлігі мен Хиуа хандығынан, сондай-ақ Финляндия Ұлы Герцогтігінің бөліктерінен басқа Ресей империясының бүкіл аумағын қамтыған болатын.

Әдетте, жалпыхалықтық санақтарды кейіннен олардың нәтижелері бойынша елдің даму стратегиясына түзетулер енгізу, анықталған бұрмалауларды – демографиялық, әлеуметтік-экономикалық және т.б. жою мақсатында мемлекеттік деңгейде қажетті шараларды қабылдау мақсатында жүргізіледі. Көптеген зерттеушілердің пікірінше, 1897 жылғы халық санағы бұл жағынан онша «өнімді» болған жоқ, бірақ олар сонда да бір маңызды нәтижені атап өтеді. Ол санақтың нәтижесінде Ресейдің еуропалық аймақтарының егістік жерлерінің тапшылығымен шамадан тыс қоныстанғанын статистикалық растау олардың тұрғындарын шығысқа, негізінен Сібірге және қазақ даласына қоныстандыру жоспарларын жүзеге асырған болатын.

Шаруалар бұл бағытта бұрын да, бірақ көбіне стихиялы түрде, кетіп қалып жүрген, ал санақтан кейін бұл процесс ұйымдасқан (мемлекет тарапынан) және бұқаралық сипат алды. 1903 жылы бірқатар мемлекеттік құжаттар қабылданып, содан бір жылдан кейін Қоныс аудару басқармасы құрылды. Ал 1905 жылы бірінші орыс революциясы кезінде, елді шарпыған шаруалар көтерілісінен кейін және Петр Столыпин Министрлер кеңесінің төрағасы болып тағайындалғаннан кейін, бұл жұмыс бұрын-соңды болмаған ауқымға ие болды. Тек қана Қазақстан аумағына 1,3 миллионға жуық адам көшіп келді (қайтып оралғандарды есептемегенде). Ал жалпы алғанда Орта Азия мен Сібірге үш миллионнан астам шаруа қоныс аударды.

Екінші бүкілресейлік халық санағы 1915 жылы желтоқсанда өткізуді жоспарлаған болатын. Осы мақсатта 1914 жылдың басында Ішкі істер министрлігі Орталық статистикалық комитетінің директоры Павел Георгиевскийдің төрағалығымен арнайы кеңес құрылған болатын. Бірақ көп ұзамай бірінші дүниежүзілік соғыс басталып кетіп, барлық жоспарларды бүлдіріп тастады, ал содан тағы үш жылдан кейін Ресей империясы өзінің өмір сүруін тоқтатты...

Қырғыздар қалайша қазаққа айналды

Бүгінгі таңда 1897 жылғы санақ деректері негізінде алысқа (тіпті тым алысқа) баратын қорытындылар жасайтын көптеген авторлар пайда болды. Біріншісі: қазақтар саны ол кезде төрт миллионнан астам, нақтырақ айтсақ 4 084 139 болса, мысалы, өзбектер небәрі 726 000 немесе бес жарым есе аз болған. Екіншісі біріншісінен туындайды: егер ХХ ғасырдағы катаклизмдер болмаса (соғыс, екі жаппай ашаршылық, қуғын-сүргін) бүгінде 70-80, тіпті жүз миллионнан астам қазақ өмір сүрер еді, яғни сол өзбектерден кем дегенде үш-төрт есе артық.

Бірақ бұл тым жеңілдетілген тәсіл. Бірінші бүкілресейлік халық санағы кезінде әрбір респондент өзінің ұлтын атамай, оның ана тілі қандай тіл немесе диалект екенін айтқанын есте сақтағанымыз жөн. Мысалы, Орталық Азияның миллионға жуық тұрғындары сарт диалектісін өздерінің төл диалектілері деп атаған. Бұл арада сарттар – бұл этникалық топ емес, кеңестік дәуірде негізінен өзбектерге, тәжіктерге, ал біршама аз дәрежеде басқа кейбір этностарға жатқызыла бастаған отырықшы халықтың өкілдері.

Немесе тағы бір маңыздылығы аз емес факт. Имперлік шенеуніктер қырғыз-қайсақ және қара қырғыз тілдері арасында, сондай-ақ олардың сөйлеушілері арасында ешқандай айырмашылықты көрмейтін, соның нәтижесінде Жетісу облысының Пішпек және Пржевальск уездерінің (қазіргі Қырғызстан территориясы) барлық жергілікті халқы қырғыз-қайсақ, яғни қазақ деп жазылған. Ал бұл көп те емес, аз да емес – 280 мың адам, яғни аталған екі уездің жалпы халқының 87 процентін құрайды. Ал істің шын мәнінде, 1926 жылғы алғашқы кеңестік халық санағы көрсеткендей, онда екі мыңға жетер-жетпес қазақтар тұрған. Баска сөзбен айтқанда, есептегіштер қателесіп біздің ұлтқа 278 мың адамды қосымша жазып жіберген, ал оларды шегергеннен кейін Ресей империясындағы қазақтардың саны 3,8 миллионға жуықтайды.

Енді өзбектерге қатысты айтатын болсақ. Кеңес дәуірінде олардың қатарын жаппай толықтырған сарттарды есепке алатын болсақ, сондай-ақ санақпен қамтылмаған Бұхара әмірлігі мен Хиуа хандығының байырғы халқы (барлығын қоса алғанда 2,5-2,7 миллион адам, оның ішінде 1,5-1,6 миллион өзбектер) болса, онда бұл этникалық топтың саны 19 ғасырдың аяғында 3,2-3,3 миллион адамға жеткен болуы мүмкін. Немесе қазақтардан тек жарты миллионға ғана аз. Ал 1926 жылғы бірінші бүкілодақтық халық санағы өте минималды айырмашылықты көрсетті – 3,968 мың қазақ және 3,905 мың өзбек.

Гендерлік жағдай да қызықты. Ресей империясының еуропалық аймақтарында ер адамдар саны жағынан әйелдерден аз болды. Мысалы, ер адамдардың өкілдері финдер арасында 47,4 процентті, поляктарда – 48,3, латыштарда – 48,5, еврейлер мен ұлы орыстарда – 48,8 құрады. Ал Орталық Азияда жағдай тура керісінше болды. Қырғыз-қайсақ тілінде сөйлейтіндер арасында ерлер мен әйелдердің үлесі 53,3 және 46,7, өзбектерде – 54,9 және 45,1, сарттар арасында – 54,6 және 45,4 болды. Бәлкім, бұл әйелдердің азиялық қоғамдардағы жағдайына, сондай-ақ олардың жиі босануына, сәйкесінше олардың денсаулығына тез нұқсан келтіруіне байланысты болған шығар, сондықтан олардың өмір сүру ұзақтығы ерлерге қарағанда аз болды. Мысалы, 90 процентін қазақтар құрайтын Торғай облысында халық санағы жүргізілген кезде 50 жастан асқандардың ішінде 16 мың еркек жынысты тұлғалар және тек 12 мың 800 ғана әйел жынысты тұлғалар болған.  

Халықтың этникалық құрамы

Қырғыз-қайсақты ана тілім деп атағандардың басым көпшілігі алты аймақта тұрған болатын. Сырдария облысында – 952 мың (жалпы халықтың 64,4%), Семей облысында – 604,6 мың (88,3%), Жетісу облысында – 517,1 мың (53,3%), Орал облысында – 460,2 мың (71,3%), Ақмола облысында – 427,4 мың (62,6%), Торғай облысында – 410,9 мың (90,6%) болған. Сонымен қатар, 64 мыңға жуық адам Закаспий облысының Маңғышлақ уезін мекендеген және шамамен осынша адамдар Самарқанд облысының екі уезін – Джизах уезін және Худжанд уезін мекендеген.

Халқы басым қазақтар құрайтын алты облыста ұлы орыс, кіші орыс және белорус тілдерін ана тілім деп атаған 633,3 мың адам өмір сүрді. Олар негізінен Ақмола облысында (225,6 мың), Орал облысында (163,9 мың) және Жетісу облысында (95,5 мың) облыстарында шоғырланған. Соңғысында сонымен қатар таранчин және қытай тілдерінде көптеген сөйлейтіндерді есепке алынды – сәйкесінше 56 мың және 14 мың. Болжам бойынша, ұйғырлар мен дүнгендер меңзелген. Ал жалпы саны 55 мың адам болған татарлар қазақ аймақтарын азды-көпті біркелкі мекендеген. Оңтүстікте тұратын сарттар мен өзбектермен қатар, бұл этностар Қазақстан аумағында қазақтар мен славяндардан кейінгі ең көп санды халық болған.

Славян этникалық топтарының өкілдері қала тұрғындарының көпшілігін құраған болатын: Оралда, Өскеменде, Қостанайда – 80 проценттен астам, Верный мен Гурьевте – үштен екіге жуығы. Петропавлда олардың үлесі азырақ (53,8 процент), екінші орында татарлар (31,1 процент) болды. Семей мен Ақмолада славяндар жартысынан азын, қазақтар – шамамен үштен бір бөлігін құраған болатын.

Мүлде басқаша көрініс оңтүстік қалаларда болған. Мысалы, Әулие-Атада (қазіргі Тараз) және Түркістанда тиісінше 71,2 және 79,5 проценті өзбек тілін ана тілі деп атаған болатын. Шымкентте қала тұрғындарының 84,8 проценті сарттарға жатқызылған, ал қырғыз-қайсақ тілінде сөйлейтіндер саны бүкіл қала бойынша тек 451 ғана. Мұндай сандар, әрине, сұрақтар тудырмауы мүмкін емес.

Айтпақшы, Қазақ өлкесінің қала халқы ол кезде көп емес болатын – үш жүз мыңнан сәл астам адам немесе жалпы халықтың 6 процентке жуығы болатын. Сонымен қатар, қалалардың өздері де шағын болатын. Олардың ең ірісі – Оралда – 36,5 мың, Семейде – 26,2, Верный қаласында – 22,7, Петропавлда – 19,7, Қостанайда – 14,3 мың адам тұрған. Жоғарыда аталған оңтүстіктегі үш қаланың әрқайсысында адамдар саны 11,2-ден 11,7 мыңға дейін болған. Қалғандарының бәрінде жан саны он мыңға да жетпейтін. Ал, айталық, сондай-ақ қала болып есептелетін Ақтөбеде небәрі 2817 адам тұратын. Салыстыру үшін: Ташкентте 155 мың адам тұрған болатын.

Халықтың жас құрамына, сауаттылық деңгейіне қатысты мәліметтерді зерделеу де онша алыс емес ата-бабаларымыздың қалай өмір сүргені туралы көп мәлімет бере алады. Бірақ бұл бөлек әңгіменің тақырыбы.