Қазақстанда белгілі бір тарих кезеңдерімен байланысты орнатылған ескерткіштерді бұзу, мысалы, Украинадағыдай немесе Балтық жағалауы республикаларындағыдай ауқымды болған жоқ. Бірақ, соған қарамастан, мұндай жағдайлар аз емес болды, оның үстіне ондай сәттер қайта оралмасқа кетті деп айтуға болмайды. Әлі күнге дейін мына немесе басқа ескерткішті, бюстті, обелискіні алып тастауға шақырулар айтылып жатыр, себебі бұл «тәуелсіз Қазақстанның идеологиясына сәйкес келмейді» дейді. Бірақ ескерткіштермен күресудің (тіпті олар біреулердің ашуын тудырса да) пайдасы бар ма?

Жаңа мысал. Бір ай бұрын жазушы, журналист, баспагер Бақытжан Бұхарбай әлеуметтік желіде Ұзынағаш шайқасында Герасим Колпаковскидің басқаруымен қол жеткізген отрядтың жеңісіне орай 19 ғасырда тұрғызылған стела туралы видео жариялаған болатын. Мұны орыс басқыншылығының бейнелеу белгісі деп атай отырып, ол: аудан басшылығы және президент әкімшілігі қайда қарап отыр? – деген сұрақ қойды. Содан кейін ол: «Қазаққа жат ескерткішті сүріп тастау дұрыс шешім болар еді», - деп түйіндеді. Ал Бұқарбайдың жазбасының астында бұл пікірді жүздеген комментаторлар қолдады.

Ал енді жалпы білім беретін мектептердің 8-сынып оқушыларына арналған «Қазақстан тарихы» заманауи оқулығын ашып көрейік. Онда былай деп жазылған: «1860 жылы қазан айында Алатау уезінің бастығы Г.А.Колпаковский бастаған орыс әскерлері қоқандық жасақтармен шайқасты. 1860 жылы 19-21 қазанда Ұзынағаштың маңында 3 күнге созылған шайқаста қоқан әскерлері жеңіліс тапты. Қоқандықтар майдан алаңында 400-ден астам адам қалдырды. Ресей тарапының шығындар: екі адам қаза тапты, 32 адам жараланды. Қоқандықтар жағында да, орыстар жағында да қазақ жасақтары қатысты».  

Көрнекті тарихшы Ермұхан Бекмаханов 1947 жылы жарық көрген «Қазақтар және Орта Азия хандықтары арасындағы қарым-қатынастар тарихы туралы» атты мақаласында 19 ғасырда біздің халқымызда ашықтан-ашық жыртқыштық саясат жүргізе отырып, қазақтарды басып-жаншып, оларға шамадан тыс салықтар мен алымдар салып отырған осы мемлекеттердің құлдығына түсіп қалу қаупі нақты болғаны жөнінде атап өткен. «Қазақтар Қоқан билігіне қарсы бірнеше рет көтеріліс жасаға болатынн. Омар хан билігінің соңғы жылдарында басталып кеткен көтеріліс айтарлықтай қаһарлылығымен ерекшеленді», – деп жазған Бекмаханов.

Сондықтан жергілікті тұрғындардың және олардың басшыларының едәуір бөлігі (олардың арасында Сұраншы, Шаян және т.б. атақты батырлар) бүгінгі тілмен айтқанда, Ресейді жеккөрінішті жаумен күресуге көмектесетін одақтас ретінде көретін. Ал сол кездегі Ұзынағаш шайқасында казактармен бірге қазақ жауынгерлері де жауға қарсы тұрған болатын. Айтпақшы, стелада салыстырмалы түрде жақында орнатылған планшет бар, бірақ ондағы жазу ескі славян әліпбиімен жасалған: «Вѣчная Память и Слава всем Воинам, Казакам и Батырам – участникам Узунагачского сражения подъ командованием Г.В.Колпаковского, завершившегося Побѣдой 22.10.1860 года (ст. ст.)». («Барлық жауынгерлерге, казактарға және батырларға – мәңгілік естелік және даңқ. Г.В.Колпаковский басқарған Ұзынағаш шайқасы 1860 жылы 22 қазанда Жеңіспен аяқталды». Алайда, қазақтар сондай-ақ сол шайқаста жеңілгендердің қатарында да болды.

Мұнда әңгіме бұл зұлымдықтардың қайсысы ең қорқынаштысы, немесе керісінше, ең жеңілі – Қоқан басқыншылығы ма әлде империялық Ресейдің отарлау саясаты ма – деген мәселе жөнінде емес. Және қазақтардың қайсыларінікі дұрысырақ болғаны – орыс туының астында тұрғандардікі ме, әлде Қоқан жағында соғысуды таңдағандардікі ме – деген мәселе жайлы емес. Әңгіме басқа нәрсе туралы болып отыр. Бұл біздің тарихымыз, бізлің әрқайсымыз бүгінде өткеннің белгілі бір оқиғаларын немесе қайраткерлерін қалай бағалайтынымызға қарамастан, тарихты жас ұрпақ толығымен білуі тиіс.

Бұл кеңес дәуіріндегі мүсіндік бейнелерге де қатысты. Сол кездегі Қазақстанға ешбір қатысы жоқ (Дзержинский, Киров, Калинин және т.б.) немесе жаппай қуғын-сүргінге қатысқан (Мирзоян) қайраткерлердің ескерткіштерін бұзуды ақтауға болады. Бірақ, мысалы, Дмитрий Фурмановтың Алматыдағы бюстін алып тастаудың қажеті болды ма? Барлығымыз білетіндей, бұл жайт осыдан төрт жыл бұрын, кезінде оның есімімен аталған көшеге басқа атау – Қазақстан Республикасының тұңғыш президентінің есімі берілгеннен кейін бірден жасалған.

Қала тарихындағы драмалық беттерінің бірі Фурмановпен тікелей байланысты – көбінесе оның арқасында сол кезде Кеңес Республикасының Жетісудағы Революциялық Әскери Кеңесінің уәкілі Жергілікті гарнизонды көтерген 1920 жылғы Верный көтерілісін басуға қол жеткізе алды. Бұл көтеріліс большевиктер қоныс аударушы орыс шаруалардың жерлерін қазақтарға (ең алдымен 1916 жылы патша жазалаушыларынан қашып, енді жаңа Кеңес өкіметі оларды Қытайдан қайтарғысы келетіндерге) беру үшін тартып алмақшы екендігі туралы қауесеттерден (оның үстіне, ол сөздердің негізі болған) туындады. Сондай-ақ оның қазақ ерлерінен  Қырғыз бригадасы деп аталатын әскери құраманы құру жоспары туралы әңгіме болды, бұл да бүлік ұйымдастыруға түрткі болды. 

Яғни, көтеріліс тек большевиктерге ғана қарсы емес, сондай-ақ оның этникалық негізі де болды. Ал сол кезде Жетісудың байырғы халқы үшін ол көтерілістің жеңіліске ұшырауы өте маңызды болды. Басқа сөзбен айтқанда, оның басылуына шешуші үлес қосқан Фурманов іс жүзінде қарапайым қазақ халқының да мүддесін қорғады. Оған (демек, кеңес өкіметіне де) адалдығын сақтап қалған күрескерлердің көпшілігінің мұсылман халқының – қазақтар, татарлар, ұйғырлар, қырғыздар өкілдері болуы да кездейсоқ емес. 1925 жылы Фурмановтың кенеттен қайтыс болуынан бір жыл бұрын оның сол оқиғаларға арналған және Қазақ КСР-нің болашақ астанасының бейнесі пайда болған, бәлкім, тұңғыш әдеби шығармаға айналған «Мятеж» (Көтеріліс) деп аталатын романы жарық көрді. Осының барлығын есепке алып отырып, оның қаладағы жалғыз ғана бюстін алып тастау қаншалықты әділетті болды?

Немесе Лениннің ескерткіштерін алайықшы. Иә, олардың саны тым көп болды, бұл кеңестік жылдардағы тіпті көптеген коммунистердің өзін де ашуландыратын. Бірақ КСРО-ның бірінші басшысы, оның қызметін кімдер қалай бағаласа да, кейіннен одақтық республика, мемлекеттік құрылым мәртебесін алған, мұрагері қазіргі Қазақстан болған Қазақ автономиясын құрумен тікелей байланысты екенін ұмытпайық. Сондықтан, Лениннің кейбір ескерткіштерін орталық алаңдарда болмаса да, шеткі көшелерде қалдыруға болар еді.

Мәселен, 1917 жылдың аяғында, Ленин басқарған алғашқы Кеңес үкіметінің декреттерінің арқасында егемендікке қол жеткізген Финляндияда осы жылға дейін ешкім оның мүсініндеріне қол тигізген емес. Осы елде олардың екеуі бар – Котка қаласында және Турку қаласында (соңғысында тіпті Лениннің мұражайы бар), олардың екеуі де бір кездері КСРО-дан сыйлық ретінде алынған. Бірақ Ресейдің Украинаға басып кіруінен кейін бұл қалалардың билігі оларды негізгі көшелерден алысырақ жерге көшіруге шешім қабылдады.  

Расын айтқанда, олар Ленин мен Кремльдің қазіргі саясаты арасында қандай қарым-қатынасты көргені толығымен түсінікті емес, оның ұстіне қазіргі Ресейдің идеологиясын анықтайтын адамдар КСРО негізін қалаушы тұлғаға өте жағымсыз көзқараспен қарайды. Өйткені, ол ұлы орыс шовинизмін жамандап, ғасырлар бойы құрылып келген империяны күйретіп, Украинадағы соғыс қимылдары басталар алдында айтылған Владимир Путиннің айтуынша, Ресей мемлекеттілігінің құрылысының астына белгіленген уақытта жарылатын бомба қойды. Батыста Ресеймен және орыстармен байланысты барлық нәрсеге өте теріс көзқарас қалыптасып жатқан жағдайда Ленин жай ғана ыстық жұдырық астына түсіп қалған сияқты.

Бірақ, айталық, Германияның батысындағы Гельзенкирхен қаласында екі жыл бұрын жергілікті марксистер (қала билігі оған қарсы болған, бірақ сот олардың уәждерін негізсіз деп тапқан) Лениннің ескерткіші бұрынғыдай сол жерде тұр. Дәл осы жайт американдық Сиэтлдегі Ильичтің қола фигурасына да (1990 жылдардың ортасында пайда болған), франциялық Монпелье қаласындағы Франклин Рузвельт, Уинстон Черчилль, Шарль де Голль мүсіндерімен іргелес орналасқан Лениннің мүсініне де қатысты – осы мүсін кешенін құрудың бастамашысы (сол кезде ол облыс басшысы қызметін атқарған) оларды «ХХ ғасырдың ұлы тұлғалары» деп есептеді. 

Жалпы алғанда, демократиясы қалыптасқан көптеген мемлекеттерде ескерткіштерге және жалпы тарихи жадыға қатысты ерекше идеологиялық плюрализмнің бір түрі пайда болды. Посткеңестік елдерде (бұл жерде Қазақстан да ерекшелік емес) солардың орындарындарына он мыңдаған жаңа ескерткіштерді тұрғызу үшін бұрынғы «қарғыс атқан» дәуірдің мыңдаған ескерткіштерін қиратып тастаған большевиктерге ұқсайтындардың үні қаттырақ естіледі. Бірақ, түптеп келгенде, тарих – әрбір келесі кезең алдыңғы кезеңмен ажырамас байланыста болатын, бірі екіншісінен жалғаса беретін үздіксіз процесс емес пе. Және, менің ойымша, ескерткіштер де солай қабылдануы қажет.  

Яғни, олармен күресу – демек өз тарихымызбен күресу деген сөз...