Ел коронавирусқа дейінгі өмір салтына іс жүзінде қайта оралғанына қарамастан, 2021 жыл қазақстандықтар үшін қиын жыл болды. Былайша айтқанда, осы айлардың барлығында бәрі өте қымбаттап кеткенін ескеретін болсақ, бұл 2020 жылғы бетбұрысты кезеңнен де нашар болды – азық-түліктен бастап, халықтың негізгі бөлігі үшін одан да қолжетімсіз болып кеткен жылжымайтын мүлікке дейін. Сонымен қатар, алдағы жылы әлеуметтік-экономикалық жағдайды түзетуде шамалы ғана ілгерілеушілік ықтимал болмаса, айтарлықтай жақсарулар болжанбайды. Басқаша айтқанда, біздің сарапшылардың болжамдарына қарағанда, бұл жолы күтуге тура келетін оң өзгерістерді күтіп, азаматтар өздерін көп жағынан шектеп, үнемшілдікке мәжбүр болады.

Вячеслав Додонов, экономика ғылымдарының докторы, Қазақстан Республикасы Президентінің жанындағы Қазақстан стратегиялық зерттеулер институтының бас ғылыми қызметкері:

«Алдағы жыл да біздің экономика үшін ауыр болмақ»

- Келесі жылы ұлттық валютаның төмендеуі жалғасады деп күтуге болады. Мұндағы негізгі факторлар: ағымдағы жылмен салыстырғанда мұнай бағасының төмендеуі; Ұлттық қордан шетел валютасының нарыққа азырақ ұсынысы (бюджеттің қолданыстағы нұсқасына сәйкес одан трансферттер 2021 жылмен салыстырғанда азаяды); сондай-ақ әлемдік нарықтардағы доллардың басқа валюталарға қатысты нығаю ықтималдығы. Доллардың орташа жылдық бағамын 455-470 теңге аралығында болжауға болады.

Бағалардың өсуі де жалғасады, бірақ ол биылғыдан (бұл шамамен 8,8% құрайды) біраз ұстамдырақ болады. Мұның негізгі себептері 2021 жылғымен бірдей: инфляцияның импорты (әлемде ол соңғы бірнеше онжылдықтағы ең жоғары деңгейде сақталып отыр); теңгенің құнсыздануы және айырбастау бағамы факторына байланысты импорттық бағалардың өсуі; қазақстандық өнімдердің бағасына қысым (жоғары құнмен оларды шетелге жеткізу тиімдірек болады, ал оларды ішкі нарықта ұстаса қазіргі жағдайда сыртқы нарықтардағы бағалардың өсуінен кейін олардың да бағасы өседі).

2022 жылдың алғашқы айларында бағаның анағұрлым қарқынды өсуі күтілу тиіс, содан кейін ол әлемдегі инфляция жағдайының тұрақталуына байланысты төмендеуі тиіс, өйткені оны тудырған проблемалар (логистикаға әсер ететін карантиндік шектеулер, бағаның өсуі, энергетика секторындағы өзгерістер) бірте-бірте тегістелетін болады. Сондықтан бірінші тоқсанда инфляция жыл соңына қарай шамамен 5-6%-ке дейін төмендеп, жылдық көрсеткіште шамамен 7-7,5% құрайтын инфляция жылдық мәнде 8%-тен жоғары деңгейде сақталады деп болжауға болады.  

Менің ойымша, жылжымайтын мүлік нарығында салқындату болуы тиіс, бұл бағаның өсуін баяулатып, олардың кейіннен төмендеуімен және тұрғын үй құрылысының қысқаруымен көрінетін болады. Бұл екі факторға байланысты: жеңілдетілген ипотекалық бағдарламалардың ауқымының қысқаруы немесе және тоқтатылуы тұрғын үй сатып алу үшін БЖЗҚ-дан алуға болатын қаражаттың басым бөлігі қазірдің өзінде шешіліп алынған (мұнда қосымша фактор – жеткіліктілік шегінің өсуі). Яғни, бұл ақша ұсынысы енді сұранысты қалыптастырмайды және бағаны көтермейді.

Әлемдік экономика мен қаржы нарықтары үшін ең маңызды оқиға – әлемнің жетекші орталық банктерінің, ең алдымен АҚШ-тың Федералды резервтік жүйесінің бағытының өзгеруі. Олар ақша-несиелік ынталандыру (нарықтарға үлкен көлемдегі ақша беру) саясатынан, шын мәнінде, оны шектеуге көшеді, ол шын мәнінде қазірдің өзінде басталды және ставкаларды көтеру арқылы кейіннен қатайтуға әкеліп соқтырады. Бұл өсу, әрине, іскерлік белсенділіктің салқындауына және әлемдік қаржы нарығының көптеген сегменттерінде, оның ішінде тауарлық нарықта баға белгілеулерінің төмендеуіне әкеледі.

Қазақстан үшін бұл оқиғаның маңыздылығы мынада: ол басқа нәрселермен қатар экспортталатын тауарлардың, атап айтқанда, мұнайдың бағасының төмендеуіне, сондай-ақ қор және қарыздық нарықтардың (оларда жетекші қаржы институттарының, оның ішінде Ұлттық қор мен БЖЗҚ қаражатын орналастырылған) төмендеуіне әкеледі. Сондықтан келер жыл да экономикамыз үшін ауыр болады.

Рамазан Досов, Қазақстан қаржыгерлер қауымдастығының (ҚҚҚ) жетекші талдаушысы:

«Сарапшылар инфляцияның ҚРҰБ-ның 4-6 проценттік мақсатты диапазонға оралуын күтпейді»

- АФК желтоқсан айындағы сауалнамасының нәтижелері бойынша қаржы нарығы сарапшыларының теңге бағамына қатысты күтулері біршама нашарлады, бұл көбінесе сауалнаманы өткізу кезіндегі валюта нарығының құбылмалылығымен түсіндіріледі. Олардың болжамы бойынша, 2022 жылы АҚШ доллары 445,9 теңгеге дейін қымбаттауы мүмкін, бұл қазіргі 434,7 деңгейінен 2,6%-ке жоғары. Еске салайық, қарашада валюта бағамы бойынша бір жылдағы орташа болжам 434,2 болды.

Сонымен қатар, біз келесі сауалнама барысында ұлттық валюта бағамы бойынша күтулер Covid-19 жаңа штаммымен аурудың жеңіл түрі туралы мәліметтермен және Ресей Федерациясына қарсы санкцияларға байланысты тәуекелдердің төмендеуі туралы келіп түсетін деректер аясында жоғары қарай қайта қаралатынын жоққа шығармаймыз. Сонымен қатар, 2022 жылдың бірінші тоқсанында өтімділіктің теңгелік құралдарға кері ағыны болуы мүмкін, бұған біз соңғы жылдары бірнеше рет куә болдық (ұлттық валютаның әлемдік конъюнктураның өзгеруіне шамадан тыс реакциясынан кейін бірден). Бұған теңгедегі оң нақты мөлшерлемелердің сақталуы (инфляция деңгейінен жоғары), сондай-ақ энергетикалық суперциклдің жалғасуын күту (мұнай 2021 жылы 40%-ке қымбаттады) ықпал ете алады.

Бағаның өсуіне келетін болсақ, желтоқсанда қаржы нарығы сарапшылар 12 айдан кейін күткен инфляцияның мәні қарашамен салыстырғанда 7,5% құрады және өзгерген жоқ. Сарапшылар жаңа жылда инфляция ҚРҰБ-ның 4-6 проценттік мақсатты дәлізіне оралады деп күтпейтіні анық. Еске салайық, елімізде 22 ай бойы қатарынан инфляциялық процестер осы дәлізден жоғары болды, бұл инфляциялық қысымның тұрақтылығын көрсетеді. 2022 жылдың басынан бастап ең төменгі жалақының өсуі, тұтынушылық сұраныстың қалпына келуі, табиғи монополиялар субъектілеріндегі жанар-жағармай материалдары мен тарифтердің көтерілуі, сонымен қатар негізгі сауда серіктестерінің инфляциялық қысымының өсуі сияқты инфляцияға қарсы факторларды ескере отырып, таяу болашақта тұтыну бағасының индексінің мақсатты дәлізге оралуы екіталай. Мысалы, Ұлттық банктің болжамы бойынша инфляцияға қарсы шаралар кешені тиімді жүзеге асырылған жағдайда инфляция 6,0-6,5% құрайды.

Енді жылжымайтын мүлік нарығы туралы айтатын болсақ. 2022 жылы біз бағаның қазіргідей жоғары көтерілуін күтпейміз, – жоғары базаның әсері өз ықпалын тигізеді. Бұған сондай-ақ зейнетақы жинақтарын мерзімінен бұрын шешіп алу әсерінің әлсіреуі (БЖЗҚ деректері бойынша келесі жылы шешіп алудың ықтимал көлемі бірнеше есе азаяды), Ұлттық Банктің жеңілдетілген ипотекалық несиелеу бағдарламаларынан жоспарлы шығуы және оларды нарықтық өнімдермен ауыстыру ықпал етеді. Естеріңізге сала кетейік, жүзеге асырылған зейнетақы төлемдерінің шамамен 1,6 трлн теңгесі (70%) ипотекалық қарызды тартпай тұрғын үй сатып алуға бағытталды, бұл жайт бағаларға елеулі қысым көрсетті: ағымдағы жылдың 11 айында бірінші нарықтағы тұрғын үй 14% -ке, екінші нарықтағы тұрғын үй 21%-ке қымбаттады. Келер жылы бізді қандай тосын сыйлар күтіп тұр дейсіз бе? Әлеуетті «қара аққулар» (елеулі салдары бар болжанбайтын және сирек кездесетін нәрселер) арасында нарықтық күтулерге, Қазақстанның ірі сауда серіктестеріне қатысты геосаяси тәуекелдерге, дамушы өңірлердегі жекелеген елдердің қаржы нарықтарындағы саяси тұрақсыздықпен қатар жүретін турбуленттілікке қатысты Федералды резервтік жүйенің ақша-несие саясатын тезірек қатаңдатуын және коронавирустың жаңа штаммдарының пайда болуын атап өтеміз. Алайда, тәжірибе көрсеткендей, келесі «қара аққудың» пайда болу ықтималдығы нөлге жақын.

Артем Фурманов, TeleTrade аға талдаушысы:

«Инфляцияның шарықтау шыңы әлі алдымызда – оған келесі жылы жетуіміз ықтимал»

- 2022 жылы жалпы баға деңгейінің өсуі априори жалғасады. Жалғыз сұрақ – оның қандай болатынында. Ағымдағы жылы Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі 8,5%-тен асқан инфляция деңгейін тұрақтандыруға әрекет жасады. Орталық банк базалық проценттік мөлшерлемені көтеру арқылы бағаның өсуін сөндіруге кірісті: бір жыл ішінде оны 0,75%-тен 9,75%-ке дейін көтерді. Алайда, бұл қадамдардың оң нәтижесі туралы айту әлі ерте. Жыл аяғындағы тұтыну бағасы индексінің жергілікті төмендеуі тұрақты үрдіс емес, тек түзетуді көрсетеді. Сондықтан инфляцияның шыңы әлі де алдымызда болуы жоққа шығарылмайды, оған келесі жылы жетуіміз ықтимал, яғни ағымдағы жылдың ең жоғарғы мәні – 8,9%-тен асуы мүмкін.

Сонымен бірге, реттеушінің әлі де маневр жасауға мүмкіндігі бар. Инфляцияның тез өсуіне жауап ретінде ол базалық процентдық мөлшерлемені көтеруді жалғастыруы мүмкін. Қазіргі уақытта 1,05%-ке тең нақты базалық мөлшерлемені теңестіру үшін кем дегенде 2%-ке (базалық мөлшерлеме минус инфляция: 9,75% - 8,7% = 1,05%) Қазақстан үшін 3-3, 7% диапазонында болатын бейтарап нақты проценттік мөлшерлемемен (бұл жағдайда инфляция Орталық банктің таргет деңгейінде тұрақтанады).

Баға өсімінің ең жоғары қарқыны сөзсіз азық-түлік және ең қажетті тауарларда байқалатын болады. Сұраныстың жоғары болуына байланысты өнім инфляциясы әрқашан жылдам қарқынмен өседі. Онымен қатар бензин қымбаттайды. Мұны Қазақстанның мұнай өнімдерінің бағасын нарықтық реттеуге бет бұруы дәлел. Қазір мұнай ішкі нарықта әлемдік нарықтағыдан әлдеқайда төмен бағамен сатылып жатыр. Оларды теңестіру факторы келесі жылы жанар-жағармай бағасын қосымша көтереді.

Сонымен қатар, базалық проценттік мөлшерлемені одан әрі арттыру несиелеу мөлшерлемелеріне әсер етеді. Егер мемлекет несиелеуді қолдау бағдарламаларын енгізбесе, барлық несие өнімдері, соның ішінде ипотека да, қымбаттайды. Мұндай жағдайда жылжымайтын мүліктің номиналды бағасы өзгеріссіз қалады. Дегенмен, құрылыс салушылар әртүрлі жеңілдіктер мен қосымша сыйлықтар, мысалы, авто-тұрақ орындары түрінде, ұсынуы мүмкін. Осылайша, олар сұраныстың төмендеу кезеңін өткізіп, экономиканың жаңа тарифтерге бейімделуіне қол жеткізеді

Келер жылы теңгенің динамикасы көп жағдайда мұнай бағасына байланысты болады. Мұнайға қатысты базалық сценарийі кем дегенде өсуді болжамайды, ал максимум ретінде Brent мұнайының барреліне төмендеудің күшеюін, 60 доллар деңгейіне дейін, болжайды. Мұнайдан кейін доллар/теңге валюта жұбы 450-460 аралығында өсуін жалғастыруы мүмкін.

Александр Юрин, экономист:

«Азық-түлік инфляциясы қарқынының жылдамдау ықтималдығы жоғары»

- Бірнеше жылдан бері біз байқап келе жатқан теңге бағамының біртіндеп әлсіреуі, ең алдымен, қазақстандық экономика құрылымының және фискалдық жүйенің ерекшеліктеріне байланысты. Сонымен қатар, ұлттық валютаның жартылай кері оралатын кезеңдері, тұтастай алғанда, жалпы тенденцияны ешқандай түрде өзгертпейді. Алдағы жылы қандай да бір түбегейлі өзгерістер күтудің қажеті жоқ, сондықтан оның бағасы одан әрі қарай арзандауы ықтимал. Сонымен қатар, егер дамушы елдердегі валюталарының әлсіреу үрдісі сақталатын болса, теңгенің әлсіреу қарқыны айқынырақ болуы мүмкін.

Азық-түлік пен ең қажетті тауарлар бағасының өсуі – жалпыәлемдік үрдіс. Дүниежүзілік нарықта азық-түлік бағасының алдағы көтерілуі және жақын болашақта жаһандық азық-түлік дағдарысының ықтималдығы талқыланып жатқан қарқындылыққа қарағанда, экономикалық агенттер негізгі азық-түлік тауарлары бағасының өсуін күтеді. Бұл жағдайда Қазақстанда азық-түлік инфляциясының қарқынын жеделдету ықтималдығы өте жоғары.

Елімізде жанар-жағармай бағасы да өсуін жалғастарытын болады, әлемдік энергетикалық нарықта қандай да бір күйзелістер орын алған жағдайда өсім кей кездері секірушілік сипатта болуы мүмкін.

Жылжымайтын мүлік нарығына келетін болсақ, келесі жылдың басында зейнетақылық жинақтарын мерзімінен бұрын шешіп алу үшін жеткіліктілік шегінің алдағы өзгеруіне белгілі бір реакция болуы мүмкін. Жалпы алғанда, нарыққа айтарлықтай әсер ететін факторлар әлі байқалмайды.

«Ковид эпопеясының» бір-екі жылында экономика мен қоғамның жағдайына қатысты күтулердің белгісіздік деңгейі күрт өсті. Әрине, Saxo Bank-тың «естен таңдырарлық болжамдары» тұрғысынан бәсекелестік танытуға болмайды, бірақ 2020 жыл кез келген нәрсе болуы мүмкін екенін көрсетті. Бұл жағдайда болжау әдеттегі кездермен салыстырғанда пайдасы шамалы нәрсе болады.