Таяуда біздің саяси шындықтың тұрғысынан қарағанда мүлде жаңа ойын ережелері бойынша құрылған мәжілістің қазіргі шақырылымы өзінің құрылғанының бір жылдығын атап өтетін болады. Оның құрамына, өзгелерден басқа, әйелдер өкілдері және арнайы бөлінген квота нәтижесінде партиялық тізімге енгізілген жастар да кірді. Мұндай қадам оларды қоғамдық-саяси процестерге белсендірек қатысуға ынталандырады деп күтілген болатын. Бірақ істің шын мәнінде, жаңашылдықтың бастамашылары үміттенгенінен мүлде басқа нәрсе шыққан сияқты.

«Пионер»

Мәжілістің қазіргі құрамында бір ғана жастар өкілі бар. Бұл «Нұр Отан» партиясының депутаты Мәди Ахметов. Ол 26 жаста. Бәлкім, жақын арада жастар қатарына кіреді деп есептелетіндердің жас шегін 35-ке дейін көтеру туралы шешім қабылданса (осындай ниеттер айтылып жатыр), онда парламенттің төменгі палатасына тағы бірнеше жас депутат пайда болады. Ал әзірге, Ахметов осы салада жалғыз болып мансап жасауға мәжбүр. Алайда бұл асыра айтылған сөз.

Ол сол қалпы өз ұрпағының тілектерін білдірушісі болмады. Жастардың мәселелерін ол, әрине, дауыстап айтады, бірақ Мәди Ахметов «Нұр Отан» партиясы жанындағы жастарды қолдау жөніндегі республикалық қоғамдық кеңесті басқарғанымен, істері сөзден аспай жатыр. Партияның осы «жүктемесі» парламенттік қызметпен тікелей қиылыспайтын сияқты. Кем дегенде, бұл туралы ешқандай дәлел (тиісті депутаттық сауал түрінде де, министрліктер мен ведомстволардың басшыларына үкімет сағаттары аясында сауал түрінде де) табылмады. Бұл бағытта, айталық, қолданыстағы заңдарға өзгертулер мен толықтырулар енгізу түріндегі заңнамалық бастамалар жайлы, әсіресе бөлек заң жобасын әзірлеу туралы әңгіме жоқ. Бір сөзбен айтқанда, қазақ парламентінің тарихындағы ең жас депутаттың өз ұрпағының мәселелерін шешуге мүлдем қатысты емес екенін мойындауымыз керек.

Ал қалған нәрсенің барлығына келетін болсақ, мәжілісте білімі жағынан журналист, саясаттанушы Мәди Ахметов университетте алған мамандықтарымен тоғыспайтын мәселелермен айналысып жүр. Күні кеше ғана белгілі болғандай, депутат Ахметов «Еуразиялық экономикалық одақтың кедендік аумағы арқылы қауіпті қалдықтарды трансшекаралық өткізу туралы келісімді ратификациялау туралы» заң жобасы бойынша жұмыс тобын басқарды, бұл негізінен өте қисынды, өйткені ол төменгі палатаның экология мәселелері және табиғатты пайдалану жөніндегі комитетінің мүшесі болып табылады. Сонымен қатар, осы айда мәжілісмен, мәселен, азаматтық қорғау органдарының қызметкерлерін әлеуметтік қамсыздандыру мәселесін көтерген болса, одан бұрын – Ішкі істер министрлігінің қарамағындағы масс-спектрометрлерге және олардың қаншалықты дәлме-дәл екендігіне, сондай-ақ олардың жаңа синтетикалық препараттардың химиялық құрамын анықтауына қызығушылық танытты, ал одан да ертерек – дүкендерден бір рет қолданатылатын вейптерді (электрондық темекілер, мини-кальяндар) сатылудан алып тастауды және оларды пайдалануға мүлдем тыйым салуды ұсынған болатын.

Оның парламенттегі қызметін бақылай отырып, мәжіліс контекстінде адамның жасының мөлшері жалпы бәсекелестік басымдық болып табыла ма екен? – деген ойға жиі батып кетесіз. Әттең, Мәди Ахметовтің мысалы мұны дәлелдемейді.

Әйелдер батальоны

Мәжілістің қазіргі шақырылымында әйелдерге қатысты жағдай жастарға қарағанда әлдеқайда жақсы. Ресми мәліметтерге сәйкес, «Нұр Отан» партиясының депутаттарының ішінде олар 32 процентті, ҚХП – 20, «Ақ жол» – 17, Қазақстан халқы Ассамблеясынан (ҚХА) сайланғандар арасында – 11 проценнті құрайды. Бүгінде мәжіліс құрамы 27 процентке әйелдерден тұрады. Бірақ бұл шамға тұрарлық па?  

Әрине, төменгі палата отырыстарындағы ханымдар арасында депутаттық креслода өте табиғи болып көрінетіндер бар. Олар жүйелілікті көрсетеді және белгілі бір міндеттерге назар аударып қана қоймай, сонымен қатар оларды шешуге тырысады. Дариға Назарбаевадан басқа, мысалы, «Ақ жол» партиясының атынан шыққан Дания Еспаева мен Айгүл Жұмабаеваны атауға болады.   

Істін мәніне қарасақ, «Нұр Отан» партиясының өкілі Әлия Әбсеметоваға ерекше претензия болмауы керек сияқты. Мәжілістің ресми сайтындағы жеке парақшасында жазылған ақпаратқа сенетін болсақ, ол екі мамандық бойынша (журналист және халықаралық экономист) білім алып, «Uzyn.kz» ақпараттық сайтының бас редакторы қызметін атқарған. Медиа-волонтеры, Журналистер одағының мүшесі, Алматы облысы ҚХА жанындағы Аналар кеңесінің мүшесі, Қазақстанның ауыл әйелдері арасындағы ТДМ-2030 (Тұрақты даму мақсаттары) көшбасшысы болып табылады. Сондай-ақ ол тәуелсіз журналист ретіндегі қызметі үшін мемлекеттік «Шапағат» сыйлығымен және мейірімді ана жүрегі үшін «Деде Горгуд» халықаралық қоғамдық қорының атынан «Mehriban Ana» орденімен марапатталған. Осындай жағдайды ескеретін болсақ, оның мәжілістегі ең қиын бөлімшесінің – әлеуметтік-мәдени даму комитетінің құрамына кіргізуі әбден қисынды. Және, ол, негізінен, бұл бағытта белсенді түрде қозғалып келеді.  

Атап айтқанда, Әбсеметова атаулы әлеуметтік көмек және мүгедектік бойынша жәрдемақы алушылардың түйткілді мәселелерін көтеріп, жетім балаларға еліміздің кез келген өңірінде өз баспанасын таңдау құқығын беруді ұсынған болатын. Алайда, оның қызметінің пайдалы әсер коэффициенті туралы айту әлі ерте. Ал әзірге: Әбсеметова сияқты парламенттегі әйелдер тарапынан кейбір өкілдерінің «брендті сақтауға» және «сәйкес келуге» тырысқаны депутаттық корпустың «феминизациялауының» пайдасына дәлел бола ма? – деген сұрақ қоюмен айналысу дұрыс болар еді. Бұл сұрақ мәжілісте отырған басқа да көптеген әйелдердің, тіпті алдыңғы шақырылымнан келгендердің де онша жарқын болып көрінбейтінінен туындайды.

Мысалы, Гүлнар Бижанова мен Снежана Имашеваны алайық. Олардың жинақтаған тәжірибесіне қарамастан, екінші кезең оларда жаңа таланттар мен шеберліктер ашты деп айтуға болмайды. Қайта керісінше. Біріншісі мәжілісте сабырлы да салмақты өмір сүріп, тіптен олардың жүйелілігі мен тақырыптарына қарап қана, депутаттық сауалдарды тек әдептілік нормаларын сақтау үшін ғана жасайды деген сезім қалыптасады. Басқа нәрселерге келетін болсақ, нақты ештеңе жоқ. Екіншісі соңғы жылда тек Ресей Федерациясының Сыртқы істер министрі Сергей Лавровтың Қазақстандағы ксенофобия туралы болжамды мәлімдемелеріне жауап ретінде жария болған бір ғана «Басты қатырмасын» деген сөзімен ғана есте қалды.

Дегенмен, бұл ең нашар нұсқа емес екендігін мойындау қажет.

«Дебютанттар»

Мәжіліске алғаш келген депутат-әйелдердің біразы соңғы бір жылда өздерінің қайда, қандай мақсатпен келгенін түсіне алмай жүрген сияқты. Мінеки, мысалы, ҚХА өкілі Наталья Дементьева. Мандат алғаннан кейін ол Халықаралық істер, қорғаныс және қауіпсіздік комитетінің мүшесі болды. Алайда, оның өмірбаянына қарағанда, комитет жетекшілік ететін мәселелерден ол жай ғана алыс емес, олардан ол, бейнелеп айтқанда, мүлде басқа планетада. Мамандығы бойынша Наталья Дементьева – қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің мұғалімі. Мектептерде, колледждерде жұмыс істеген, бір кездері облыстық «Қазақстан» ТРК телеарнасында жүргізуші болған. Ал енді оның мойнына тек қорғаныс өнеркәсібі ғана емес, оған комитет атынан «Қазақстан Республикасының Үкіметі және Ресей Федерациясының Үкіметі арасындағы «Байқоңыр» ғарыш айлағында «Бәйтерек» ғарыш зымыран кешенін құру туралы» Келісімге өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы хаттаманы ратификациялау туралы» заң жобасы бойынша жұмысқа жетекшілік ету тапсырылды.

Сонда мұндай шешімдер мәжіліс қабырғасында ешкімде сұрақ тудырмай ма? Алайда, Дементьеваның өзі сол сұрақтардың пайда болуына себептер береді. Мысал үшін парламентте бір жылға жуық жұмыс істеген уақыт ішінде ол тек екі ғана (білім беру ұйымдарындағы балалардың қауіпсіздігі және орыс тілінде оқытатын мектептерде қазақ тілін оқыту туралы) депутаттық сауал жолдаған фактісін алайық...

Ал бұдан да қызықты суреттеме Дементьеваның комитеттегі әріптесі Юлия Кучинскаяға қатысты пайда болады. Белгілі тұлға – әлеуметтану ғылымдарының кандидаты, мәжіліс депутаттығына сайланғанға дейін «Нұр Отан» партиясының Қоғамдық саясат институтын басқарған. Бірақ парламентте ол үнсіз-түнсіз әрекет ете бастады. Оның жұмысында жалғыз ғана сызықшаны – мереке күндері және жұмыс сапары аясында әртүрлі нысандарға баруды, сонымен қатар БАҚ-тағы сұхбаттасулар мен пікірлер айтуды байқауға болады. Қалған нәрселерге келетін болсақ, ол тіпті комитет аясында емес, бүкіл төменгі палатаның қызметі ауқымында немен айналысатыны түсініксіз. Ешқандай депутаттық сауалдар да жасалған емес, не заң шығару бастамалары, не үкімет сағаттары кезінде министрлерге өткір сұрақтар қойылған жоқ...

Неліктен «Нұр Отан» партиясы «Ұлттық волонтерлік желі» заңды тұлғалар бірлестігі ұйымының төрағасы Вера Кимді де парламентке өкіл еткенін түсіну әзірге қиын. Бәлкім, мәжілісмен «Волонтерлік қызмет туралы» заң жобасы бойынша жұмыс барысында өзін көрсететін шығар? Офтальмолог-дәрігер, денсаулық сақтау саласын ұйымдастырушы Зарина Қамасова өзі жақсы білетін мәселелер бойынша үкіметке депутаттық сауал жолдап жатқан көрінеді, бірақ олардың пысықталу сапасы сұрақ тудырмай қоймайды.

Әрине, биылғы қаңтарда өткен мәжіліс сайлауының қорытындысы бойынша депутаттық мандат алған әйелдердің барлығын газет бетіндегі бір мақаланың аясында қамту қиын. Бірақ тұтастай алғанда, суреттеме жоғарыда сипатталған жағдайларға, кейбір нюанстарды қосқанда немесе алып тастағанда, ұқсас.  

Еске сала кететін нәрсе, Қоғамдық сенім кеңесінің жуырда өткен отырысында Қасым-Жомарт Тоқаев жаңа бастамалар пакетін жариялаған болатын. Олардың қатарында жастар мен әйелдерге арналған 30 проценттік сайлау квотасын партиялық тізімге енгізу ғана емес, оларға депутаттық мандат беру, сондай-ақ ерекше қажеттіліктері бар адамдар үшін тағы бір квотаны қосу деңгейінде заңнамалық бекіту бар. Пішінге келетін болсақ, бұл қадам өте дұрыс сияқты болып көрінеді, өйткені осындай тәжірибе әлемнің әртүрлі елдерінде, әсіресе дамыған елдерде жиі кездеседі. Бірақ ол жинақталған тәжірибені ескере отырып, біздің шындықтарымызда толтырылған мазмұн сұрақтар тудырмай қоймайды. Депутаттық корпустың қандай да бір формальды жынысына, жасына және басқа да ерекшеліктеріне қол жеткізуге ұмтылу оның сапасын жоғалтуға әкелмес пе екен?