Қазақстанның ішкі саяси өрісі ұзақ жылдардан бері алғаш рет батпаққа ұқсауды қойды. Қасым-Жомарт Тоқаев бастаған саяси реформалар төменнен шығып жатқан бастамаларға қосылды, бұл жайт бір кездері партиялық құрылыстың қатырылып тасталған процесін іс жүзінде «ерітті». Біз осы «майданда» қалыптасып жатқан белсенділіктің диагнозын қоюды саясаттанушы Бөріхан Нұрмұхамедовтен өтіндік.

Кезектен тыс сайлау туралы қауесеттер тым асырылған

- Әртүрлі болжамдарға қарағанда, күзде кезектен тыс парламент сайлауының басталу мүмкіндігі жоққа шығарылмайды. Мұндай қауесеттердің нақты негіздері бар ма?

- Қазіргі ағымдағы саяси күн тәртібінде сайлау өткізуді талап ететіндей өткір мәселелер көрініп тұрған жоқ. Кезектен тыс сайлау науқаны Конституцияда көрсетілген жағдайларда – үкімет пен парламент арасында, парламент палаталары арасында, саяси дағдарыс жағдайында қайшылықтар туындаған кезде мүмкін. Бүгін біз ондай ештеңе көріп отырған жоқпыз. Екінші жағынан, президент Қасым-Жомарт Тоқаев өзінің жолдауында Негізгі заңға өзгерістер енгізуді талап ететін саяси реформалардың кең ауқымын атап өтті. Бұл жағдай жаңа сайлау циклінің басталуына түрткі болуы мүмкін екенін жоққа шығармаймын.

- Олай болса, бүгінгі таңда орын алып жатқан неше түрлі саяси күштердің белсенденуі немен байланысты болуы мүмкін?

- Расында да, белгілі бір жаңғыру байқалады, бұрыннан әрекет етіп жатқан партиялардың ребрендингі жасалып жатыр, жаңа саяси күштерді құру жайлы сөздер естіліп жатыр. Бірақ бұл үдерістің бастапқы шарттарына екі фактор – қаңтар оқиғасы және мемлекет басшысы бастаған саяси реформалардың жаңа кезеңі негіз болды.

- Сіздің көзқарасыңыз бойынша, бұл жаңғыру қандай нәрселерге әкеледі?

- Қазіргі сәтте алты саяси партия тіркелді, оның үшеуі парламентте өкілдік етеді. Енді партиялық құрылыс үдерісі тезірек жүреді деп ойлаймын. Бірақ бұл жерде жай ғана партиялар емес, жауапты саяси күштер пайда болып тұруы үшін заң талаптарын сақтау маңызды.

- Сіз тіркелу шегін төмендету туралы айтып отырсызба? Енді, президент мәлімдегендей, партия құру үшін бұрын қолданыста болған нормадағыдай 20 мың емес, 5 мың мүше жеткілікті. Сонымен қатар, көптеген қоғам қайраткерлері 500 деген цифрды талап еткен болатын...

- 500 адам – бұл жеткілікті емес. Жалпы, Қазақстанда 3,5 мың мәслихат депутаты, үш мыңға жуық ауыл, аудан және шағын қала әкімдері, жүзге жуық парламент мәжілісінің депутаты бар. Ал мұның өзі 7 мыңнан астам позиция, ал сол орындарға, логикалық тұрғыдан алғанда, тараптардың әрқайсысы ұмтылуы қажет. Мен нағыз саяси партия туралы айтып отырмын. Сондықтан оның саны шамамен осы сандық көрсеткіштерге сәйкес келуі тиіс. Немесе одан сәл ғана азырақ болуына рұқсат етіледі. Бізге Қырғызстан тәжірибесін қайталаудың қажеті жоқ деп ойлаймын, онда сайлауға 45 партия қатысады. Жарайды, онда ел аумағы шағын. Ал біздің елдің аумағы үлкен, аудандық немесе облыстық масштабтағы ергежейлі партиялардың пайда болуы бізді ешқандай жақсы нәрселерге апармайды. Қайталап айтамын: бізге барлық аймақтарды қамтитын және орталықтандырылған тенденцияларға мүдделі, жауапты саяси күштер қажет.

- Болашақта ондайлардың қаншасы пайда болуы мүмкін?

- Үш-төрт партиядан артық емес деп ойлаймын.

Шындық және жалғандық

- Мысалы, Жанболат Мамай өзінің ҚДП-мен, Нұржан Әлтаев «Ел тірегімен», Санжар Боқаев «Намыс» партиясымен. Олардың толыққанды партиялық құрылымдарды құруға мүмкіндіктері бар ма?

- Әзірге олардың бастамалары жеңіл-желпі сияқты болып көрінеді. Әр облыстың, әр ауданның түрлі елді мекендерде филиалдар мен өкілдіктер құру арқылы партияішілік, ұйымдық даму сатысынан өтпей, нағыз саяси күшке айналу мүмкін емес. Әрине, жаңа саяси құрылымдарды құру бойынша көптеген бастамалар жайлы айтатын болсақ, бүгінде жақсылап ойластырылып әзірленген саяси бағдарлама, партиялық жарғы керек, ал бұл қазіргі таңда байқалмайды. Менің көзқарасым бойынша, қазір қызметі әлеуметтік желілердегі белсенділікпен шектелетін ешқандай «дивандық» немесе «цифрлық» партияларды құрудың қажеті жоқ. Бұған қоса, он шақты блогер бас қосса да, олар партия құру туралы келісімге келе алатыны факт емес, өйткені әркімнің мүддесі әртүрлі. Партия – бұд біршама ерекше ұйым. Егер сол Боқаев әр облыстың, әртүрлі әлеуметтік топтардың өкілдері бар кем дегенде 30 адамнан тұратын топпен конференцияға барып, жақсы бағдарлама ұсынып, партия құрамыз деп жарияласа – бұл бір жөн. Ал егер біреулер әлеуметтік желіде жазбаларға лайк басу арқылы оны қолдайтындардың арасынан партия құра аламын деп ойласа, бұл – терең адасушылық.

- Құрамына мүлде әртүрлі өрістердің жидектері – Мұхтар Жәкішев, Марғұлан Сейсембай, Тоғжан Қожалиева, Джохар Өтебеков, Досым Сәтбаев және т.б. кірген жаңадан құрылған «Ел болашағы» саяси қозғалысының мүмкіндіктерін сіз қалай бағалайсыз?

- Әзірге бұл көптеген белгісіздері бар теңдеу. Олардың көшбасшысы немесе көшбасшылары кім (немесе кімдер) болатыны, қандай бағдарламалары бар екендігі, бірлестіктің түпкі мақсаты қандай екендігі анық емес. Танымал тұлғалар көп, бірақ олар бір қайықта жүзуге қабілетті ме? Олар қандай саяси көзқарастарды ұстануға ниетті? Тек осы және басқа да көптеген сұрақтарға жауап беру арқылы ғана бұл қозғалыстың қандай әлеуетті электораты бар екендігін, ол нені талап етуге қабілетті екенін түсінуге болады.

- Ұлттық-патриоттық саяси партиялар құру идеясына сіз қалай қарайсыз? Олар қандай рөл атқаруға қабілетті? Осы идеологияның белсенді жақтаушылары жариялаған бастамаларды (егер, мысалы, Мұхтар Тайжанды және оның «Жер қорғаушылары» партиясын құру туралы ниетін алатын болсақ) қалай бағалауға болады?

- Мұндағы менің көзқарасым, шын мәнінде, сіз жоғарыда атағандарға қатысты көзқарасыммен бірдей. Құрылып жатқан партиялар ең алдымен заң талаптарына сай болуы тиіс. Сонымен қатар, олар айқын және нақты мақсаттар мен міндеттерді, сондай-ақ жарияланған құндылықтарды анықтауы қажет. Мен шағын электоратқа сүйенетін немесе бір жылдың ішінде қол жеткізуге болатын тар мақсаттарды алға қоятын партиялар құруға тырысатындардың мүмкіндіктерін күмәнмен бағалаймын. Партиялар – бұл жалғыз ғана азамат құра алатын жауапкершілігі шектеулі серіктестіктер емес. Керісінше, бұл көптеген миноритарлық акционерлері бар акционерлік қоғамдар, оның үстіне оларды бір үстелдің басына отырғызып, дау-жанжалсыз әлеуметтік мәселелерді бірлесіп шеше білу қажет. Бір реттік наразылық акциялары, тіпті жаппай және елдің көптеген қалаларын қамтыса да, ұзақ мерзімді келешегі бар саяси партияларды құруға аз мүмкіндік бермейді.

Адамдарды жинау құралы

- Неліктен көптеген белсенділер партия құруды мақсат ете отырып, сонымен бірге билік үшін күресуге ниет білдірмейді, алайда партияны басқа саяси құрылымдардан ерекшелендіретін дәл осы фактор ғой?

- Бұл сұраққа қалай жауап беретінімді де білмеймін. Бірақ мен тағы бір нәрсені анық білемін: саяси партия мен демократияны жалпы алғанда блогерлік пен хайптың негізінде құру мүмкін емес.

- Сізбен келіспеу қиын. Бірақ сонымен бірге әлеуметтік желілер алдында табынушылықта айыптау қиынға соғатын көптеген ұмытылған тұлғалар саяси ұмытылудан қайта орала бастады. Мәселен, өз партиясын құруды Олжас Сүлейменов көздеп отыр. Ол және оның идеясы қазіргі қоғамда қаншалықты сұранысқа ие?

- Менің ойымша, Олжас Сүлейменов партияны өзі үшін құрайын деп отырған жоқ – ол өз беделімен және танымалдығымен біреулерге көмектескісі келетін сияқты.

- Ал Болат Әбілов ше?

- Ол бұрын бір партияда емес, бірнеше партияларда мүше болғандықтан, тәжірибесі бар. Оның саясаттан кетуі сол кездегі жағдайда аз да болса өзгерістерге қол жеткізу мүмкіндігіне күмәнданудың пайда болуымен байланысты болды деп ойлаймын. Ал қазір, өзгерістер басталған кезде, ол бұл процеске тікелей қатысуды жоспарлап отырған көрінеді. Жалпы алғанда, саяси партиялар, егер олар діни немесе тар этникалық мақсаттар мен міндеттерді көздемесе, әртүрлі әлеуметтік топтардың экономикалық мүдделерін білдіруге бағытталған болуы тиіс. Ал, осыған байланысты, қазір қатты өзгеріп кеткен елде өзгерген Әбіловті қалай қабылдайтынын, немесе қабылдамайтынын айту қиын. Мүмкін оның бұрын орындауға шақырған нәрселердің бәрі орындалып қойған шығар?

- Әзірге партия құру туралы жақында жарияланған бастамалардың ешқайсысының артында дайындалып жатқан «саяси өнімдердің» түпкі тұтынушысы көрінбейді. Жағдай абсурдты болып шығуы ықтимал деп ойламайсыз ба?

- Егер осы бастамалардың авторлары құрылымдауға, нақты әлеуметтік топтарға ставка жасауға, олардың мүдделерін толыққанды саяси бағдарламаларда білдіруге қол жеткізсе, онда қазіргі көрініс түбегейлі өзгерістерге ұшырауы мүмкін. Әзірге бұл туралы ештеңе, өкінішке орай, куәлік етпейді. Бүгінде сол әлеуметтік желілерде Қайрат Нұртасқа ең көп табынушылар бар. Бірақ оған өз партиясын құру қажет пе? Саяси партия – бұл, бір жағынан, белгілі бір әлеуметтік топтардың экономикалық мүдделерін көрсететін және басқа топтарға қарсы күресте билік органдарына тиісті шешімдер қабылдауға ықпал етуді көздейтін механизм, ал екінші жағынан, мемлекеттік құрылымдарға өтуге ұмтылған саяси элита үшін адам жинау құралы.

- Дұрыс нәрсе болып естіледі, бірақ шындыққа сәйкес келмейтін сияқты. Біздің елімізде жұмыс істейтін партиялар, тіпті парламентте өкілдік ететіндерде, шынымен де осындай құралдар болып табылама?

- Расында да, таяу уақытқа дейін партиялық сала бір ғана партияның монополиясында болған кезде, қалғандарының бәрі құрал ретінде тиімсіз болды. Бірақ, айтқандай, мұз қозғала бастады. «Ақ жол» партиясының өкілі ретінде айтамын: ауылдық округтер әкімдерінің сайлауында партия мүшелерінің көпшілігі жеңіске жетіп жатыр, аудан әкімдерінің сайлауына қатысатын адамдарды іздестіру және оқыту бойынша елеулі жұмыстар жүргізіліп жатыр. Осы немесе басқа елді мекендегі жергілікті сайлауда көпшілік «Ақ жолға» дауыс берген болса, онда парламент сайлауында да біздің партияға дауыс береді деген тұжырымнан шығамыз. Ал егер біз ел халқының нық бөлігінің қолдауына ие болсақ, онда біздің өкілдер үкімет құрамына енуі де әбден мүмкін. Партияға адамдарды жинау механизмі осылай жұмыс істеуі тиіс. Мен басқа мысалдар келтіремін. «Ақ жол» бастамасымен қолға алынған «Парламенттік оппозиция туралы» Заңның қабылдануының арқасында мәжілістегі комитеттердің бірін партиямыздың бір мүшесі басқарды. Бұл да адамдарды тарту процесі.

Король өлді. Король жасасын ба?

- Сіз осы өрісте соңғы кезге дейін жалғыз өзі билік құрып келген партия туралы айтып өткендіктен, «Нұр Отанның» орнына «Аманатты» құру идеясы сізге қаншалықты тартымды болып көрінді?

- Орын аллған ребрендинг – бұл батыл қадам екенін мойындау керек. Президенттің күзді күтпей, дәл қазір партияны түрлендіруге кіріскені, сондай-ақ партияны басқарудан мемлекеттің бірінші тұлғасын, ал филиалдар басшылығынан облыс басшыларын алып тастай отырып, орталықсыздандыру туралы шешім қабылданғаны оң бағаға лайық. Ал бұл құрылымның принципті түрде қаншалықты реформалануға келетіні – басқа мәселе. Менің байқауымша, партияның өзінде мұндай әрекеттер қалай да болмасын жасалып жатыр. Оны халық мүддесі мен сұранысына жақындату, былайша айтқанда «жерге таяту» міндеті тұрғаны анық. Бірақ бұл міндет қиын, оны шешуге партия басшылығының шамасы жететіні анық емес. Екінші жағынан, «Нұр Отан» әрқашан центристік партия болғанын есте ұстаған жөн және қоғамда консерватизмге деген өте елеулі талап әлі де бар екенін ескерсек, оны барлық нюанстармен бірге есептен шығарып тастаудың қажеті жоқ.  

- Елбасы жариялаған саяси реформалар аясында «Аманат» бұдан былай билеуші ​​элитаның партиясы болмайды, сондықтан оған бәсекелестермен тең дәрежеде бәсекелесуге тура келетіні анық. Оның нақты мүмкіндіктері қандай? Оны сайлаушылардың қай бөлігі қолдауы ықтимал?

- Әрине, центристік электоратқа басқа саяси күштер де ұмтылатын болады. Бұл бөлімде «Аманатқа» аянбай тер төгуге тура келеді. Партия, әрине, бұрынғыдан біршама түсініксіз ізіне қарамастан, жақсы бастапқы ұстанымдарға ие. Бірақ екінші жағынан, жоғары жағында одан секіре алмайтын «төбелік шек» бар. Меніңше, бұл партия сайлауда 70-80 процент дауыс алған бұрынғы электоралдық циклдардан алыстап кеткен сияқтымыз. Бүгінде жақсы жұмыс істейтін болса, «Аманат» 30-35 процентке талап ете алады. Қалай да болмасын, бұл партия ең көп санды, оның мүшелері – бюджеттік сала қызметкерлері, оның ұстанымдарын титулдық емес этнос өкілдері мен аға буын өкілдерінің көпшілігі қолдайды.

- «Аманат» жақсы жұмыс істеген жағдайда ғана мұндай нәтижеге қол жеткізе алады дедіңіз. Сіз не жөнінде айтып отырсыз?

- Менің ойымша, партияны қайта құру мемлекеттік басқару жүйесін реформалаумен тікелей байланысты болуы тиіс, ол әлеуметтік, тұрмыстық мәселелерді немесе жергілікті атқарушы мемлекеттік органдардың кемшіліктерінен туындаған мәселелерді шешу үшін партиялық құрылымдарға барған сайын аз адамдар жүгінуін қамтамасыз етуге бағытталған. Егер басқару жүйесі дұрыс жұмыс істеп тұрса, онда мұндай мәселелер бойынша партияға принципті түрде өтініштер болмауы керек. Бізде әдеттен тыс жағдай қалыптасады – партия мүшелері жыл сайын ондаған мың адамның көмек сұрап қабылдаушы тарапқа жүгінетінін мойындап, жүйенің жұмыс істемейтінін мақтан етеді. Егер «Аманат» бұл жасанды тұзақтан шығу қолынан келсе, онда бұл ол үшін табысқа айналады.

Сайлау және футбол

- Жақында «Адал» партиясы «Аманатқа» қосылу туралы шешім қабылдады. Бұл нені білдіруі мүмкін деп ойлайсыз? Оған жатқызылған иелердің енді саясатқа белсенді түрде қатысқысы келмейтінін ескерсек, саяси өрістің субъектісі болып қалу әрекеті ме, әлде басқа нәрсе ме?

- Мұнда себептердің жиынтығы болуы мүмкін – қаржыландырудағы қиындықтар, ұйым мақсаттарының өзектілігін жоғалту, басшылықтың немесе партия белсенділерінің бір бөлігінің саяси «шаршауы», партиялық-саяси кеңістікте басқа форматта қалуға ұмтылу және т.б.

- Тіркелген, бірақ парламентте өкілдігі жоқ басқа партиялар – «Ауыл» және ЖСДП-ның қазіргі қалыптасып жатқан жағдайда қандай болашағы бар деп ойлайсыз?

- «Ауылдың» сайлаушылары үшін күресте жақын арада мықты бәсекелестері пайда болуы мүмкін, әсіресе ауылдағы және елдің ауыл шаруашылығында – ауыл тұрғындары мен ірі жер иеленушілер арасындағы, жайылым үшін күресте мал өсірушілер мен ауылшаруашылық серіктестіктері арасындағы қайшылықтардың шиеленісіп бара жатқанын ескерсек, субсидиялар үшін фермерлердің өздері арасында және т.б. Егер партия осы сын-қатерлерге ден қойып, элиталық топтардың кең ауқымынан қолдау тапса, онда оның парламенттік сайлауда 5 проценттік барьерден өту мүмкіндігі жоғары болмақ. «Ауылда» қазірдің өзінде мәслихат деңгейіндегі депутаттары мен бірқатар ауылдық округтердің әкімдерін сайлаған.

Ал ЖСДП-ға келетін болсақ, мен нақты ештеңе айта алмаймын, өйткені оның тарихында және соңғы жылдардағы іс-әрекеттерінде түсінікті логика да, парасаттылық та жоқ... Ол электоратынан мүлде айырылды, ал бір кездері болған партиялық актив көшбасшылардың мінез-құлқымен құлдырады.

- Біздің партиялар әрқашан көшбасшылық партиялар болатын, өйткені қоғамда идеяға емес, көшбасшыларға сұраныс жоғары болды. Мұндай сезімдер бүгінде де сақталып отыр. Бұл жағдайда жақсы әрі танымал бағдарламалары болғанмен, бірақ қатарларында харизматикалық тұлғалары жоқ партиялар саяси процестің артына ығыстырылуда. Онымен не істеу керек?

- Жақын арада көшбасшылық партиялардан бас тарта басталатынына сенімдімін. Сонымен қатар, көшбасшылар популистер арасында емес, нақты секторда, саяси қозғалыстың мақсаты мен міндеттерін нақты тұжырымдауға қабілетті кәсіби ортадан – дәрігерлерден, мұғалімдерден, инженерлерден және т.б. арасында туындайтын болады. Басқаруға қатысу сұранысы біздің қоғамда зор. Әсіресе, ойын ережелері анық, әділ және ашық болса. Ал бізге осындай ережелер қажет.

Мен сайлауды футболмен салыстырар едім. Футболда ойын ережелері өте анық және түсінікті, бірақ ойынның қалай аяқталатыны белгісіз. Бұл қызығушылық тудырады: бірдей бастапқы шарттарда кім жеңетінін барлығы көргісі келеді. Яғни, нақты ережелер мен түсініксіз нәтижелер бар. Ал енді біздегі сайлауды алайық: айқын емес, оның үстіне кез келген уақытта өзгертілуі мүмкін ережелер, бірақ белгілі нәтиже. Демек, тұрғындар тарапынан қызығушылық жоқ. Саяси бәсеке пайда болғанда – харизматикалық көшбасшылар да, жақсы ойластырылған саяси бағдарламалар да пайда болады.