Парламенттік демалысқа кетер алдында депутаттар дәстүр бойынша ақылдылық сынынан өтпей қалған идеялары сақталатын «шешілуі ұзаққа созылған жәшіктің» мазмұнын қайта сілкіп көруді ұйғарды. Нәтижесінде 1990 жылдары Өскеменде тергеуші қызметін атқарған мәжілісмен Берік Дүйсембинов төменгі палатаға депутаттық тергеу жүргізу құқығын беру туралы мүлдем ұмытылып қалған бастамасын тағы да көтерді. «Жоғарғы есеп палатасы анықтаған қаржы жымқыру және сыбайлас жемқорлық фактілері бойынша Парламенттік тергеу жүргізуге мәжілістің құқығы болуы тиіс», - деп жариялады ол. Идея, айтқандай, қызықты. Бірақ оны іске асыру әзірге өте, өте ерте.

«Пинкертондар»

Шынында да, депутаттардың парламенттік тергеу жұмыстары әлемнің көптеген заң шығарушы органдарында әдеттегі тәжірибе болып табылады. Бұл өзінің тиімділігін бірнеше рет дәлелдеген дәстүрлі құрал. Мұндағы тәжірибе келесідей: депутаттар әлеуметтік маңызы бар қылмыстарды – жымқыру мен сыбайлас жемқорлық фактілері бойынша тергеу істерін жүргізу үшін арнайы комиссия құрады. Дюсембинов өзін де, әріптестерін де қажетті тетіктермен қамтамасыз етуді талап етіп, сол тергеулерге зор құлшыныс білдіріп отыр.

Депутаттық мандаттары бар детективтер, әрине, аса құдіретті күшке ие емес: олар кіретін тергеу комиссияларының өкілеттігі шектеулі және ешқандай процессуалдық шешім қабылдауға құқығы жоқ. Бірақ тіпті «функционалдық шектеулерге» қарамастан, мұндай парламентарийлер, әдетте, белгілі бір «қоғамдық адвокаттары» ретінде әрекет ете отырып, атышулы істерді толық және объективті тергеуге өз ықпалдарын тигізеді.  

Ең жарқын мысал – осындай комиссиялардың АҚШ конгресіндегі жұмысы. Оның екі палатасының тергеу комитеттері, кіші комитеттері және арнайы комиссиялары парламенттік тергеу, кез келген құжаттар мен материалдарды сұратуға, кез келген тұлғаны, ел президентін қоса алғанда, шақыртып алуға құқылы. Соның нәтижесінде олар кез келген адамды импичмент жариялау арқылы қызметінен айыра алады. Тергеу барысында жиналған мәліметтерді комитет немесе комиссия өкілдер палатасына немесе сенатқа жіберетін баяндамаға негіз етіп қояды, олар сол қорытындыларымен келісетін жағдайда белгілі бір қылмыстарды жасауға кінәлі тұлғаларды қылмыстық қудалауды бастайды.

Шетелдік озық тәжірибе туралы көп оқыған біздің мәжілісшілеріміз өздерін Пинкертондар рөлінде сынап көруді көптен бері армандағанымна қарамастан, бұл мәселені шешім қабылдау деңгейінде ешқашан байыпты талқылаған емес. Ал біздің көршілерімізде және интеграциялық бірлестіктердегі ең жақын серіктестерімізде, былайша айтқанда, «демократиялық қайта құрулар» барысында парламенттік тергеу институттары (қазақстандық депутаттар оған  қызығушылық танытқанға дейін әлдеқайда бұрын) бұл мәселені көтеріп, заңмен бекітіліп қойған. Атап айтқанда, тіпті сонау 2005 жылы Ресейде «РФ Федералдық жиналысының парламенттік тергеуі туралы» заң қабылданды, ал одан да бұрын Қырғызстанның Жогорку Кенешінің нормативтік құқықтық актілерінде парламенттік тергеуді тағайындауға қатысты түзетулер пайда болған.

Егер мұндай механизм біздің елімізде де, Қазақстанда болса, ол өте көп сұранысқа ие болар еді деп болжауға әбден болады. Депутаттар қаңтар оқиғасы кезіндегі, Жаңаөзен қаласындағы, Жамбыл облысының Қордай ауданындағы, Арыс қаласындағы қайғылы оқиғалардың барлық мән-жайын анықтауға, оның себептерін түсінуге және мысалы, Бесөбедегі тұрғын үйдің құлауы немесе жақында Петропавлдағы жылу электр станциясындағы құбырдың құлауы сияқты көптеген коммуналдық апаттар үшін жауаптылардың шеңберін анықтауға кірісер еді деп болжау қисынды болар. Ал резонанс тудырған, бірақ біршама даулы сыбайлас жемқорлық істерінде (мысалы, бұрынғы премьер-министр Серік Ахметовке немесе қазір сот тергеуінде жатқан Елжан Біртановқа айыптауларға) олардың қатысуына тіпті  баға жетпес еді. Көптеген қоғамдық комиссиялар және қорғаушылар деп аталатындардан айырмашылығы, парламентшілер әлі де бұл үшін қажетті мәртебеге ие және кем дегенде кез келген куәгерлерді, соның ішінде жоғары лауазымды шенеуніктерді «жауап алу үшін» шақырып алуға, сондай-ақ әрбір нақты жағдай үшін қол жетімді барлық құжаттамаға қол жеткізуге құқылы.

Екінші жағынан, егер дәл осы қисынға жүгінетін болсақ, мұндай тергеуді бастау құқығына ие болған қазақстандық депутаттар әлгі атышулы «граната ұстаған маймыл» сияқты болып кетулері әбден мүмкін, одан кез келген нәрсені күтуге болады. Біздің жағдайда бұл соншалықты үлкен нюанстар туралы болып отыр, сондықтан қазіргі уақытта парламенттік тергеу механизмін енгізу мәселесінің көтерілуінің өзі, жұмсақ тілмен айтқанда, қисынсыз болып көрінеді.

Олар бұған қабілетті емес

Сенатор болып жүрген кезінде Ғани Қасымов мәжіліске парламенттік тергеу жүргізу бойынша өкілеттік беру идеясының қорғаушысы ретінде сөйлеген  болатын. Ол депутаттық тергеу институтын енгізуін және бақылау палатасын құру қажеттігін бірнеше рет атап өткен. Мұндай көзқарас, оның пікіріі бойынша, парламенттік бақылау механизміне тиімділік беруге қабілетті. Бірақ сол кезде мұндай «ұятсыз ұсыныстар» жөнінде ешкім өз пікіріін білдірмеді.

Кейіннен Қасымовтың салып берген жолымен парламенттегі басты «оппозицияшы» – «Ақ жол» партиясының жетекшісі Азат Перуашев жүруге әрекеттеніп көрді. Бірақ ол да сондай қолайсыз жағдайға ұшырады. Алайда, соған қарамастан ол бұрынғы спикер Нұрлан Нығматулиннің алдына парламент жұмысының регламентіне тиісті өзгерістер енгізу мәселесін қойып, бұл мәселеде айтарлықтай ілгерілеушілікке қол жеткізгенін мойындау керек. Перуашев тіпті осы мәселе бойынша арнайы жұмыс тобын құруды ұсынған болатын, бірақ оны қалған депутаттар тез арада «басып тастады», олар алдымен заңда бекітілген тетіктерді пайдалануды үйренуге және содан кейін ғана «асыл істерге» кірісуге кеңес берді.

Сонымен қатар, депутаттық тергеу институтын енгізу бастамасымен мұндай «диагноз» қоюда да терең ақиқат бар болғанын мойындау керек. Және, шын мәнінде қазір де солай болып қала береді. Мәселен, сонау 2007 жылы мәжілістің жанынан депутаттардың азаматтық қоғаммен және сарапшылармен өзара әрекеттесу құралына айналуға арналған Қоғамдық палатаны (ҚП) құрды. Дәл сол кезде тіпті осы форматта жұмыс жүргізілетін нақты бағыттар да әзірленді. Бастама бес жылға созылды, бірақ содан кейін ол үнсіз қаза тапты. Әрине, тергеу технологиясымен оның жұмысын салыстыру қиын, бірақ соған қарамастан, ОП депутаттарға шеңберден шығудың бір түрін ұсынды, соның арқасында басқа адамдардың қалтасына және нақты қылмыстық істерге «ешбір жазасыз» үңілуге ​​болады. Алайда, бұл құрылым болған кезде, олар оны сол қалпы ешқашан пайдаланған емес.

Биылғы жылы Қоғамдық палата идеясының шаңың сілкіп тастап, жақында өткен Құрылтай аясында президентке қайтадан да ұсынды. Енді депутаттардың қолында, олардың сөзінше, «ағымдағы заң жобалары мен әлеуметтік маңызды мәселелер бойынша объективті пікірмен» танысуға мүмкіндік беретін өте нақты жұмыс құралы бар сияқты (алайда пікір мен объективтілік біршама әртүрлі деңгейдегі нәрселер). Оған қоса, ҚП-ны жаңғырту бастамашылары хабарлағандай, оның негізгі міндеті қоғамдық сараптамалар және қоғамдық тыңдаулар болмақ. Басқа сөзбен айтқанда, әлеуетті тергеу барысында қойылуы мүмкін кейбір міндеттерді осы құрылым аясында шешуге болатын еді. Оның үстіне депутаттардың қолында әлдеқайда күшті құрал – парламенттік тыңдаулар бар.

Бұл механизм Конституциямен бекітілген. Тыңдауларды мәжіліс депутаттары да, сондай-ақ сенат депутаттары да өткізе алады. Олардың мақсаттарының бірі – «мемлекеттің ішкі және сыртқы саясатының өзекті мәселелерінің тереңдетілген талдауы». Яғни, депутаттық тергеудің нысанасына айналуы мүмкін барлық нәрселерді парламенттік тыңдауға шығаруға болады. Бірақ олар біздің елімізде ең болмағанда бір атышулы іс бойынша жүзеге асырылды ма? Жоқ және қайтадан жоқ. «Неліктен?» - деген сұрақтың жауабы, менің ойымша, өте айқын.

Мерзімінен бұрын әрекет етуге тырысудың қажеті барма?

Жекелеген депутаттардың парламентті қылмыскерлерді әшкерелейтін және соған сай салдар туғызатын органға айналдыру әрекеті, әрине, мақтауға тұрарлық. Бірақ олар өздеріне өте қиын және азапты мәселелер бойынша сот талқылауын ұйымдастыруға мүмкіндік беретін саяси батылдыққа ие ме? Біздің депутаттар, мәселен, Жогорку Кенеш депутаттары сияқты бір кездері Қырғыз мемлекетінің бұрынғы басшысы Атамбаевқа қатысты оның қызметіне парламенттік тексеру жүргізгендей, бірінші президентті иммунитетінен айыруға қабілетті ме? Әттең –  олардың қолдарынан ол келмейді.

Президенттік реформалар басталып, мәжіліс жаңа тәртіппен жасақталатын жақын арада мұндай батыл адамдар пайда бола ма – бұл үлкен сұрақ. Ал мұндай сападағы депутаттар болмаған жағдайда, депутаттық тергеу институты өте тез тозып, әдеттегі айла-шарғы жасау деңгейіне түсіп кетуі ықтимал. Айтпақшы, көршілес Қырғызстанның тәжірибесі де дәл осыны аңғартады. Ол жақта депутаттар «Құмтөр» алтын өндіру кәсіпорнының қызметімен бірнеше рет айналысуға тырысқан болатын. Тергеушілер пулында бір кездері Қырғызстанның қазіргі президенті де кірген – хабарланғандай, оның тіпті бір емес, бірнеше қылмыстық істің басталуына әкеліп соқтыратын көптеген заң бұзушылықтарды ашып салуға атсалысқан. Бірақ парадокс мынада: ол мемлекет басшысы лауазымына кіріскеннен кейін, сол комиссияның қорытындысын, өз қолымен тапқан фактілерді тез «ұмытып», инвесторларға тиіспеу туралы тапсырма берді...

Және бұл жалғыз ғана нюанс емес. Бірдеңені тергеуге қолы қышып жүрген мәжілісмендердің батылдықтарының жоқтығынан көбірек кәсіби дайындық деңгейі сұрақтар тұдырады. Кейбір сөйлеген сөздері мен депутаттық сауалдарына қарағанда, олар басқасы жөнінде тіпті айтпай-ақ, үнемі себеп-салдарлық байланыстарды құра алмайды. Соңғы жарқын мысал ретінде Қазақстан аумағында Ресей рублінің айналымын шектеу туралы үкіметке үндеулерін келтіруге болады. Оның мәнін қайталап айтудың қажеті шамалы сияқты, бірақ сол кезде экономистер және қаржыгерлер бұл идеяның бастамашыларына күлгендерін еске түсіру қажет. Мұндай депутаттар қандай нәрселерді тергеп тексеруге қабілетті екенін тіпті елестетіп көрудің өзі қорқынышты.

Бұрынғы шақырылымдардағы мәжілісмендер мұндай әбестік жайларды жақсы білетін және нақты бір істің материалдарына қол жеткізіп, куәгерлерден сұрасқанның өзінде өтірік пен шындықтың арасында айқын қыр сызығын жүргізіп, белгілі бір құқықтық салдарларды болжайтын үкімдер шығаруға моральдық құқығы болатыны екіталай екенін ашық айтты. Олардый айтуынша, егер парламентте арнайы тергеу құрылымы жасалып, ол депутаттың өтініші бойынша білікті тексеру жүргізіп, содан кейін осы депутаттар, барлық макеттерді алған соң, өз жұмысын одан әрі өздеріне тиесілі жолдар бойынша ілгерілете алатын еді. Бірақ бұл қымбат және оны іске асыру екіталай. Ал ондай болса, полиция, прокуратура, антикоррозия, соттар не нәрсемен айналысатын болады? 

Алайда, қазақстандық тәжірибе көрсеткендей, егер парламенттік тергеу идеясы қайтадан айтылған болса, онда бұл біреулерге керек деп болжауға болады. Ал депутаттардың өздеріне бұл жайлы күдіктенуге болатыны екіталай. Әрине, бұл ұсыныс бүгін қайта қаралып, ол жайлы оң шешім шығарылуы өте күмәнді. Бірақ, айтқандай, кім біледі – сол Қоғамдық палатаны қайта жандандыруға қол жеткізді ғой...

Егер бұл идея іске асырылса, не болады? Төрттен үш бөлігі бір партиядан құралған қазіргі парламент жағдайында мұнда ешқандай жақсылық жоқ. Кем дегенде, бәрі Ресейдегідей профанациямен аяқталады. 2005 жылдан бері, Ресейде тиісті заңның болуына қарамастан, мұндай бастамаларға депутаттардың көпшілігі тосқауыл қойғанының салдарынан бірде-бір парламенттік тергеу жүргізілмеген. Ең нашар жағдайда Қырғызстанның тәжірибесін қайталануы ықтимал, яғни қомақты мемлекет қаржысы далаға шашылып кетеді. Анықтама ретінде: жоғарыда айтылған Құмторға қатысты тергеу нөлдік нәтижемен жергілікті бюджетке жарты миллион долларға жуық шығын әкелді. Әзірге, қалай да болмасын, бұл іс оған жұмсалатын күш-жігер мен қаражатқа тұрарлық емес...