Қазақстанда басталған президенттік науқанды «кеш тұтанумен» салыстыруға болады. Сайлау өткізілетіні жөнінде сонау көктемде белгілі болғанына қарамастан, оның жариялануы ішкі саяси өрісті естен тандырды. Ұзаққа созылып кеткен үзіліс елдегі негізгі лауазымға кандидаттарды ұсынуының аяқталуымен белгіленетін сайлау циклінің бірінші актісінің соңына қарай ғана шешілді. Сайлаушыларды таңғалдырғандай, «киімдер мен жүздердің, тайпалардың, диалектілердің осындай жиынтығы» бірден саяси сахнаға көтеріле бастағаны нағыз сілкініс тудырды, өйткені саяси процеске тән реализм жанрынан ол біздің көз алдымызда водевильге айнала бастады.

«Сәйкессіздер жиынтығы»

Бұл сезімді президенттікке үміткерлер тізімінде негізінен осы лауазымға талаптануға істің шын мәнінде құқығы жоқтардың пайда болуы да күшейте түсті. Әңгіме заң талаптарына сай келмейтін үш «өтініш беруші» жөнінде болып отыр. Бұлар – бұрынғы мәжіліс депутаты, ал қазіргі кезде «Қазақстан құрылысшылар одағының» басшысы Талғат Ерғалиев, теңге дизайнын дамытумен танымал суретші әрі сәулетші Хайрулла Ғабжалилов, сондай-ақ психолог әрі бизнес-жаттықтырушы Фатима Бизақова (оның бұл компанияға қандай себептермен келгені мүлдем түсініксіз, өйткені ол бұрын белсенді қоғамдық немесе саяси белсенділікте байқалған емес). Мемлекеттік қызметте немесе сайланбалы билік органдарында олардың тәжірибелері болмағандықтан, олар қақпаның алдынан-ақ кері қайтарылып жіберілді.

ОСК, әрине, тамаша жұмыс жасады – ол саяси «жалғандарды» найзағай жылдамдығымен әшкереледі. Бірақ осы қарапайым болып көрінетін жағдай әлі де сұрақтар туғызбай қоймауы мүмкін емес. Ол сұрақтар осындай лайықсыз үміткерлерге президенттік күреске ұмтылуға кімдер, ал ең бастысы – қандай мақсатпен кеңес берген екен? Саяси спектакльдерді сағынып қалған электораттың көңілін көтеру үшін бе? Әлде сайлау үдерісінің өзін дөрекі етіп, оны банальды сайқымазақтықа айналдыру мақсатында ма?

Қалай болмағанда да, бірақ, ең алдымен, әңгіме екінші нұсқа жөнінде болып отырған сияқты. Жоғары білімі бар, білікті мамандар, тіпті бірі парламентте отырып, бүгінде ел өмір сүріп жатқан заңдарды қабылдаған азаматтар оқи алмайды, ал егер оқи алса да оқыған нәрсенің мәніне үңілуге қабілетсіз («Сайлау туралы» Заң кез келген адамға әбден қолжетімді тілде баяндалғанына қарамастан) деп айтпасақ, оны басқаша түсіндіру қиын. Бұл шоу тек бір мақсатпен ғана: саясаткер және зиялы мемлекет басшысымен негізінде тіпті әріптерді сөздерге құрастыра алмайтын, ал сөздерді одан да күрделі семантикалық құрылымдарға айналдыруға қабілеті жоқ үміткерлер де бәсекеге түсе алады деген хабарды жанама түрде сайлаушылардың санасына енгізу арқылы ағымдағы сайлау додасында жеңіске жетуге бірден-бір нақты үміткердің беделін түсіру әрекеттеріне үлес қосу мақсатымен жасалды деп болжауға болады. Ал бұл жарыстың тек қағаз жүзінде болғаны және бірнеше сағатқа ғана созылғаны енді маңызды емес.

Дегенмен, бұл схема бұрын да қолданылған болатын. 1990-шы жылдардың аяғында және 2000-шы жылдарда біз осындай жағдайды байқаған болатынбыз, ол кезде «тақ үшін шайқасқа» үй шаруасындағы әйелдер де, Амантай Қажы сияқты өте оғаш қайраткерлер де сайлау науқандарының мәнін үнемі ыдырататын және құнсыздандыратын қатысуға тырысты. Бұл жайт фарс сезімін тұдырып, табиғи түрде сайлаушылардың есі дұрыс бөлігін одан аулақ болуға мәжбүр еткен. Дәл осындай жағдай қазір де қалыптасып жатыр. Осындай дарынсыз қадамдар арқылы әлдекім сайлау жүйесіне деген сенімге тағы да селкеу түсірмек болып отыр. Қазіргі жарыста елдегі бас лауазымға өз талаптарын жариялағандардың тұлғасында өзге де «зиян келтіруші элементтердің» болуымен бұл талпыныстар мүлдем бекер емес болып шығуы мүмкін.

Егер алдыңғы науқандар барысында даусыз көшбасшыға қарсы тұру үшін белгілі және харизматикалық, қалыптасқан саясаткерлер шыққан болса, бұл жолы басым сайлау цикліндегі мұндай «бәсекелестер» жай ғана жеткіліксіз емес, олар негізінен жоқ. Бұл жайт белгілі бір тәуекелдерді тудырып отыр. Қазіргі сайлау циклінің ерекшелігі – қазіргі президентке және оның бастамаларына халықтың жоғары қолдауы, сайлаушылардың басым бөлігінің жақында өткен референдумдағыдай мемлекет басшысына тағы да сенім білдіруге дайындығы екені түсінікті. Бұл – бір жағынан. Екінші жағынан – қазіргі сайлауға балама жоқ деген пікір сайлауды елеусіз қалдыратын немесе «бәріне қарсы» деген бағанға белгі қоя салатын қазақстандықтардың көбеюіне әкелуі ықтимал.

Жанжалдарға күйгендер

Сол «зақымдаушы элементтерге» тікелей келетін болсақ, біз Қарақат Әбден және Нұржан Әлтаев сияқты өте келеңсіз «қатысушыларды» сайлау додасына не нәрсе итермелегенін түсінуге тырысып, олар туралы әңгімені өткен аптада бастадық. Бүгін біз президенттікке өз амбицияларын жариялаған басқа үміткерлерден не күтуге болатынын анықтауға тырысып көреміз. Ал әңгімені «Ауыл» партиясынан кандидатынан – «Қазақстан фермерлері қауымдастығы» басқармасының төрағасы, «Атамекен» ҰКП төралқасы Агроөнеркәсіптік кешен комитетінің төрағасы, «Азық-түлік келісім шарт корпорациясы» АҚ тәуелсіз директоры, Ұлттық құрылтайдың мүшесі және Үкімет жанындағы отандық кәсіпкерлер кеңесі Жигули Дайрабаевтан бастаймыз. Ол үшін президенттікке ұсынылуы үлкен дау-дамайға айналды.

«Ауыл» партиясының басшылығы, жарысқа қатысқан тағы бір партия – ЖСДП сияқты, үлкен саяси ойынға кіріп, өздерінде шындап үміт артатындай ештеңе жоқ екенін түсінгендіктен, олар президенттік науқанға қатысу партия үшін алдағы парламенттік жарыста автоматты түрде басталады деп сеніммен, бәсекеге нақты бел бұғаны түсінікті. Бірақ олар жетекші орынға Жигули Дайрабаевты шығарып, анық қателесті. Саяси технологияларға жауапты партиялық қызметшілер оның аты-жөнімен үйлесім тапқан көліктің алдында тұрған кандидат тез арада танымал болып, лайықты электоралдық базаға иеленеді деп аңғал сенген сияқты. Әйтпесе, олар әлеуетті тәуекелдерді байыпты талдауды айтпағанда, кем дегенде оған біршама дұрыс саяси бағдарлама әзірлеуге күш-жігерлерін салар еді. Сондықтан мән берілмеген нәрсе жаман нәтижелерге әкелді.

Дайрабаевтың депутаттыққа кандидат ретінде тіркелу туралы ОСК-ға берген өтініші жөнінде белгілі бола салысымен, ақпарат алаңында нағыз дау-дамай басталып кетті. Анықталғандай, «Ауыл» партиясынан президенттікке кандидаттың ұлдары алаяқтық жасағаны үшін күдікке алынып және оларға мемлекеттік субсидия бөлуде сеніп тапсырылған мүлікті иемденіп, жымқырды деген күдікке ілініп, сотқа тартылған екен. Жигули Дайрабаев, әрине, қолынан келгенше тойтарыс беріп отырды, әкесі ұлдары үшін жауапты емес деп, олар кәмелетке толған деп, сондай-ақ құқық қорғау органдарының қызметіне араласудың қажеті жоқ екендігін түсіндірді. агенттіктер, бірақ ол өзі де, өзі өкілдік ететін партия да қазіргі қалыптасқан жағдайға тәуелді болып қалғандары сөзсіз.

Заңнамада, әрине, бұл жағдайда Дайрабаевты сайлауға қатысудан бас тартуға мәжбүрлейтін ешқандай санкция қарастырылмаған, бірақ дауыс беру күніне дейін шудың басылуы екіталай, яғни ағымдағы науқанға қатысу сәтсіз аяқталды деп есептеуге болады. Сол уақытқа таман партия президенттік сайлауға ұсынған кандидаттың ұрпағына қатысты айыптау үкімінің шығуы жағдайға қосымша қысым көрсетуі ықтимал. Оның үстіне, «Ауыл» партиясы мүшесінің бейнесінің іргесін әрі қарай да қазбалай беретін ізденімпаздар да табылатын болады. Бұл ретте оған жол беретін нәрселер бар. Мәселенің мән-жайын үстірт зерттеудің өзінде кандидат Дайрабаевтың ұлдарына «жаман» айып тағылғанын көрсетіп отыр. 2020 жылы сот олардың бірін фермерге 15 миллиондық қарызын төлеуге міндеттеген. Бірақ сот шешіміне назар аударылмады, тіпті жеке сот орындаушылары да оны орындауға мәжбүрлей алмады. Әріптестеріміз мұны Жигули Дайрабаевтың екінші ұлы сол кезде жергілікті әділет басқармасы бастығының орынбасары қызметін атқарғандықтан ғана бұл жайт орын алды деп күдіктенді. Президенттікке кандидаттың отбасы ауыл шаруашылығы бизнесті жүргізген жылдардағы осыған ұқсас көптеген әңгімелерді жинауға болады деген ой бар.

Әрине, бұл келеңсіздіктің жаңғырығы, жоғарыда айтылған болжамдар дұрыс болса, «Ауылдың» көздеген мақсаты болып табылатын парламент сайлауына  жетпеуі де, әсіресе, егер Жигули Дайрабаев депутаттық мандатқа үміткерлігінен бас тартатын болса, ықтимал деп болжауға болады. Дегенмен, қалай да болмасын, партия келесі сайлау цикліне «жалаңаш» кіреді, шын мәнінде, бұл үшін қажетті саяси салмақты арттыру мүмкіндігін ол жіберіп алды.  

«Тірі өлілер»

Ақпараттық тұзаққа түсіп қалу тағдырынан құтылып кеткен президенттікке кандидаттардың тағы бір санатының да ағымдағы науқан кезінде қандай да бір саяси капиталға айналуының нақты перспективалары болуы екіталай. Олар сайлаушылардың басым көпшілігі үшін «белгісіз тұлғалар» болып табылады және олар «мүлдем» деген сөзден аз ғана уақыт ішінде айтарлықтай бедел мен атаққа ие бола алмайды. Олар бүгін ел үшін ең маңызды тізімде тек көлем беру үшін ғана пайда болды деген сезім туындайды. Мұнда да байсалдылық туралы айтуға тура келмейді.

ЖСДП-ның Нұрлан Әуесбаевты кандидат ретінде ұсыну туралы шешімі партия басшылығы осындай бірегей оппозиционерді бүкіл елден іздеп тапқандай әсер тудырды, ол туралы тіпті оппозицияның өзінде де ешкім білмейтін сияқты. ЖСДП-ны қашқын қылмыскер Бергей Рысқалиевтің есімімен байланыстырған соңғы келеңсіздіктер енді партия бастықтарын өте абай болуға мәжбүрлеп отырған көрінеді. Бірақ солай болғанның өзінде де, қазіргі оқиғаны қабылдау логикасының қателігі анық. Сайлау процесі – аса қайта сақтандыруға лайық кез емес. Партизандар ретінде ол іске қосылғанға дейін ойнау керек еді, бірақ қазіргі кезде кез келген құпиялылық сезімі тек бір нәрсеге – жаман болжамдар мен күдіктерге айналуы мүмкін. Мысалы, партия мақұлдаған кандидаттың ішкі оппозициялық ағайындар үнемі жауды кенеттен тауып, қайтадан инквизиторлық от жағып, сол отқа өз қолдарын жылытуды күтетін сол бір «шпион» болып шығуы мүмкін.

ЖСДП-дан кандидаттың анамнезінде екі жоғары – экономикалық және заңгерлік білімі бар екені белгілі. Хабарланғаны бойынша, Нұрлан Әуесбаев біраз уақыт жергілікті атқарушы органдарда, ҚТЖ-да жұмыс істеген. ҚКП таратылғанға дейін астаналық коммунистерді басқарып, қала көшелеріндегі Лениннің бюсттерін қайтару туралы бастамасымен Астана әкімдігінің басшылығында бірнеше рет болған. Бірақ ол социал-демократтардың түбегейлі қарама-қарсы идеологиялық лагерінде жұбаныш тауып, марксистік идеялардан өте тез бас тартқаны белгілі болды. Ондай ауытқу, әрине, біртүрлі. Оның себептері электоратқа хабарланбайды, сондықтан Нұрлан Әуесбаевтың шын мәнінде қандай адам екенін, әсіресе, оның Қасым-Жомарт Тоқаев ұстанған саяси бағытты жалпы қолдайтынын және кейбір тұстарда түзетулер қажет деп есептетіні жөнінде айтқан сөзінен кейін, өзімізге анықтауға тура келіп отыр.

Болашақ президенттікке арналған тізімдердегі бұл қатысушы, бәлкім, ең түсініксіз әсер қалдырады және ол сайлау жолында одан әрі жылжу үшін қажетті дауыстар санын жинауға сенім білдіргеніне қарамастан, сайлаушылар оның бейнесінің айналасына шамадан тыс үнсіздігі мен гипертрофияланған тұмандылығына көңіл бөліп, оған сенім артатыны екіталай.

Дегенмен, сайлау додасына қатысқан кандидаттар туралы да осындай қорытынды жасауға болады, олар туралы көп нәрсе белгілі болғанымен, бірақ түсінікті нәрселері аз. Мысалы, философия ғылымдарының докторы, бұрынғы депутат, сот шешімі бойынша жабылған университеттің ректоры Жұматай Әлиевті алайық, ол президент әкімшілігінде жұмыс істеп, өз жұмысының бір бөлігі ретінде Қазақстан халқы Ассамблеясында көпұлтты келісімнің негізін қалауға атсалысқан болатын. Бай тәжірибесіне қарамастан, ол тек демографиялық өсуді қамтамасыз ету, оның ішінде түсік жасатуға заңмен енгізілген тыйым салу және заңды некедегі әйелдерді ұрықтандырушы бала туу жасындағы қазақстандықтарға бюджеттен қаржы бөлу арқылы қамтамасыз ету қажеттігі туралы өзінің айтарлықтай радикалды ұстанымымен ғана есте сақталды.

Істің шын мәнінде дәл осы сөздерді «Тұрмыстық зорлық-зомбылықсыз Қазақстан» жобасының негізін қалаушы, президент жанындағы Әйелдер істері және отбасылық-демографиялық саясат жөніндегі ұлттық комиссияның мүшесі, қазіргі таңда белсенді қоғамдық жұмыстармен айналысып жүрген Салтанат Тұрсынбекова туралы да болады. Ол бұрын ол Бас прокуратура институтын басқарған, Бас прокурордың ерекше тапсырмалар жөніндегі аға көмекшісі болды. Салтанат Тұрсынбекова туралы Қазақстан әйелдерінің аграрлық одағы жазғандай, ол «өзінің барлық саналы өмірін қоғамдық қозғалысқа, әлеуметтік мәселелерді шешуге – әйелдерді зорлық-зомбылықтан қорғауға, әйелдер мен балалардың құқығын қорғауға арнады. Бас прокуратурада жұмыс істей жүріп, «Тұрмыстық зорлық-зомбылықсыз Қазақстан» жобасының жетекшісі болды. Елдегі әйелдер мен балаларға қатысты зорлық-зомбылық мәселелерін шешті. Ол зорлық-зомбылық көрген әйелдердің барлық қабаттарына әсер етіп, деректер, статистика жинап, талдау жасады. Түрмелерде өзін-өзі қорғағаны үшін түскен әйелдермен жұмыс істеді, сотталғандар арасында сауалнама жүргізді».

Мүмкін солай да шығар, бұл жерде дау айту қиын. Бірақ қоғамдық кеңістікте ол кері қайтарып алынған «Тұрмыстық зорлық-зомбылық туралы» заң жобасын қорғаудағы принципті ұстанымымен және оның қарсыластарына қатаң сөгіст айтуларымен ғана танымал. Әрине, бұл маңызды және қажет, бірақ президенттікке ұмтылу үшін жеткілікті ме?

Бұл оғаш компанияядағы жағымды қосымша ретінде – Қазақстан футбол жанкүйерлер лигасы президенттігіне кандидатурасын ұсынған, Қаржы министрлігінің мемлекеттік кірістер департаментінде қызмет ететін қазіргі мемлекеттік қызметкер Бақыт Жаңабаев. Бұл жерде батыл нүкте қойылады – осы кандидат туралы басқа қандай да болмасын ақпарат жоқ. Осындай бай реноме, ал дәлірек айтатын болсақ, оның мүлдем жоқ екендігін ескере отырып, шенеуніктің президенттік рөлге кастингке жазылу әрекеті сарказмнан басқа ештеңе тудырмайды және тудыруы мүмкін емес.  

P.S. орнына. Президенттікке үміткерлердің бұл қатарында екі ғылыми-зерттеу институтын басқарып отырған экономика ғылымдарының докторы Мейрам Қажыкеннің есімінің шығуы ең орынды деп көренеді. Орталық және жергілікті атқарушы органдарда да, квазимемлекеттік секторда да жұмыс істей білген зиялы, практик. Ол белсенді, популизмнен және хайпқа құштарлықтан алыс, ал ең бастысы, ол президенттік науқан аясында бұрын-соңды болмаған геосаяси тәуекелдер жағдайында елдің экономикалық дамуының өзіндік бағдарламасын ұсынуға әбден қабілетті.