Әлем біздің көз алдымызда өзгеріп жатыр, бұл азаматтардың санасындағы өзгерістерді де болжайды. Оның үстіне, соңғы екі жылда орын алған оқиғалар, соның ішінде Қордай мен Алматы трагедиялары бұл міндетті басымдық дәрежесіне көтерді – ол шешілмей, Қазақстанның заманауи прогреске ілесуі қиынға түседі. Еліміз халықтың рухани және мәдени жаңаруының қандай жолын таңдауы керек екені жөнінде, осыдан жарты жыл бұрын біз бастама еткен дискуссияның аясында тарихшы, философия ғылымдарының кандидаты Сейітқасым Әуелбековтен өз пікірімен бөлісуді өтіндік.

Қателіктерді талдап, түзету жұмысы

- Бізде қоғамдық сананы жаңғырту қажеттігі жөнінде жиі айтылады, бірақ ол шын мәнінде жасалып жатыр ма? Сол бір «Рухани жаңғыру» бағдарламасынан біз қандай әсер алдық?

- Менің байқағаным, соңғы кездері бұл бағдарлама туралы аз айтылып жүр. Уақыт өте келе біз ол туралы мүлдем ұмытамыз деп ойлаймын. Ал оның мазмұнында әу бастан-ақ көптеген сәйкессіздіктер болғанын ескерсек, мұндай нәтиже болжауға әбден болатын еді: кейбіреулерін ашық көруге болатын, ал басқалары ауызша үгіт-насихат массасының артында жасырылатын.

Бағдарламаны «қоғамдық сананы жаңғырту» деп емес, «қоғамды жаңғырту» деп атаған жөн еді. Неге екенін түсіндіремін. Адамгершілік проблемасына қазақстандықтар мемлекеттік тәуелсіздік алғаннан кейін бірден тап болды. Оның үстіне бұл мәселе қандай да бір жерде емес, мемлекеттік органдардың жұмысында: полицияның, соттың, прокурордың, т.б. қызметінде өзін сезіндірді. Бұл шектен шығулар өткен кеңестік дәуірдің мұрасымен түсіндірілді, дегенмен мұндай аргументте көп нәрсе шындыққа сәйкес келмейтіні анық болатын.

Егер бағдарлама авторлары шынымен де қазақ қоғамын жаңғыртуға мүдделі болса, алдағы іс-әрекеттердің концептуалды негізін жасау үшін тиісті сауалдарды, мысал үшін: неліктен заңдар жұмыс істемейді, ал сонымен қатар неліктен билікті функционалдық деформациялардан қорғауға арналған құқықтық, саяси және басқа да механизмдері жұмыс істемейді? - деген сұрақтарды қояр еді. Мемлекеттік органдар жұмысының – тігінен де, көлденеңінен де күрт деградацияға ұшырауының себебі неде? Халықтық дәстүрлер қоғамды мәдени дағдарыстан шығаруға қабілетті ме, ал егер солай болса, қандай дәрежеде?

Мінеки, сол кезде бағдарлама авторлары мәселенің түп-тамыры біздің сана-сезімімізге емес, бірақ біздің «генеалогиямызға», яғни дүниетанымымызға, мәдениетіміздің құндылықтарына, тарихымызға барып тірелетінін түсінетін еді. Бұл ретте жаңғырудың міндеті ата-бабамыздың әдет-ғұрпын реставрациясында емес, елінің еркін рухты азаматын қалыптастыру болуы тиіс еді. Өйткені, қоғам тағдырын билік өкілдері емес, сол азаматтың өзі шешеді ғой.

Біз әрқашан «модернизация» терминін өте тар мағынада түсіне отырып, оның мазмұнын бұрмалап келгенімізді мойындау керек. Салынған зауыттар мен фабрикалардың, қалалар мен ауылдардың, түлектерді дайындаудың сандық өсімі – әрине, жақсы, бірақ бұл біз айтып отырған жаңғырту емес. Ең алдымен, модернизация деп адам рухының қалыптасуын түсіну керек Өйткені, соңғысының деформациясы салдарынан біз бүгінгі барлық проблемаларды (тиімсіз экономикадан бастап жаппай сыбайлас жемқорлыққа дейін) алдық.

Моральдық төнкеріс

- Бізде нақты нені өзгертуді ұсынасыз?

- Мысалы, адамдар қудаланудан және қатал заңдардан қорыққандықтан емес, парақорлық адамдық қадір-қасиетін қорлайтындықтан онымен айналыспауына ұмтылу керек. Басқаша айтқанда, бақылау тетігі сырттан күштеп еңгізілмей, өз ішімізде болуы тиіс. Егер сырттан күштеп еңгізілетін құндылықтар адамның адамгершілік санасына, сеніміне жат болса, ол адам әрқашан сыртқы факторлардан өзін қорғаудың жолын табады. Бұл бюрократияның үстінен көпсатылы бақылауды (анықтама бойынша пайдасыз нәрсені) жасамай, біздің қоғамымыздың моральдық құндылықтарын, мораль нормаларын өзгерту қажет дегенді білдіреді.

Бәлкім, адамның сенімі, моральдық құндылықтары мен қадір-қасиеті туралы менің пайымдарым қазақ санасы үшін «Нұр Отан» (қазіргі «Аманат») ұрандары сияқты аса ұлағатты болып естілетін шығар. Бірақ, түптеп келгенде, батыс елдері өздерінің қазіргі жетістіктеріне осыдан төрт жүз жыл бұрын жасаған моральдық революциясының, атап айтқанда, адамдардың табиғаты туралы ортағасырлық көзқарасты жоққа шығаруының арқасында қол жеткізді ғой. Философ Жан-Жак Руссо жазғандай, адам (хайуаннан айырмашылығы) өзінің табиғи бейімділігінен – пайдакүнемдіктен, өзімшілдіктен, зорлық-зомбылықтан арылып, жетілдіріліп, өркениетті бола алады. Келісіңіздерші, бұл сөздер персоналды түрде бізге, бүгінгі қазақтарға арнап айтылған сияқты.

Абырой «қанмен» емес, «n-ші ұрпақтағы интеллигенттілікпен» (біздің ұлттық брендіміз немесе тектілік туралы сандрақ) емес, ол жеке адамның саналы моральдық таңдауымен анықталады. «Мысық астық толтырылған тостағанның жанында аштықтан өледі, ал құс ет кесектері толы ыдыстың жанында аштықтан өледі, өйткені олар бұл тағамның дәмін татып көруге тырыспайды, өйткені олардың мінез-құлқы толығымен табиғи инстинктіне байланысты. Ал адам еркін тіршілік иесі болғандықтан, оның іс-әрекеті биологиялық кодқа тәуелді емес, табиғи инстинктке тәуелді емес, ол еркін моральдық таңдаудың нәтижесі болып табылады», - деп түсіндірген сол бір Руссо. Бұл ретте, «еркіндік» деп ол адамның мансаптық өсу мүдделеріне, оның материалдық әл-ауқатына немесе әлеуметтік жағдайының өсуіне қайшы келетін моральдық әрекет пайдасына саналы таңдауды айтты.

Мысал келтіремін. Баспасөзде кейде тергеліп жатқан жемқор шенеуніктердің «сырлары» кездеседі. Бір қызығы, бұл адамдар (біздің бауырларымыз және апа-қарындастарымыз, олар бізге басқа елдерден парашютпен келген бөтен адамдар емес) өздерінің қылмыстарын адамның табиғатымен, оның хайуандық инстинктілерімен ақтайды – олар өздерінің төлдерін бағу үшін пара алуға мәжбүр болғаны жөнінде айтады (адам қатарлы қызын тұрмысқа беру үшін немесе ұлын үйлендіру үшін, оларды баспанамен қамтамасыз ету үшін т.б.)... Мұндай жағдайда әңгіме қоғамдық сана мен оны жаңғырту туралы болып отырған жоқ. Жоқ. Міндет мынада: әлеуметтік, адамгершілік, азаматтық, мәдени іргелі өзгерістер жасау үшін біздің қоғамды түбегейлі өзгерту қажет.

Дәстүрдің билігінде

- Мүмкін қателіктер болған да шығар, бірақ бұл бағдарламада белгілі бір оң мағына бар сияқты...

- Сөзсіз. Бірақ бағдарлама логикасының өзі, менің ойымша, қате болды. Ол біздің қоғам тап болған заңдылық пен мораль мәселелерінің себептерін өткеннен іздеу керектігінде болды. Әдетте, «өткен» деп тарихымыздың кеңестік кезеңі түсінілетін, ал ол болса өте еркін түрде талқыланатын. Түптеп келгенде, барлығы «дәл осы кеңес үкіметінің идеологиялық саясатының әсерінен біз ата-бабамыздың игі дәстүрін ұмыттық, ал руханиятымызды аяққа тұрғызу үшін осы дәстүрлерді белсенді түрде жаңғыртуымыз қажет» деген тұжырымдаға әкелді.  

Дәстүрді осылайша түсіну – белгілі бір дәрежеде ақтауға лайық болатын, өйткені ол қоғамды біріктіріп, біртұтас етеді. Мұнымен дауласу қиын. Бірақ дәстүрдің де екі жағы бар. Бір жағынан, оның арқасында халықтың өзіндік ерекшелігі сақталады, кейінгі ұрпаққа құндылықтар жүйесі беріледі, сөйтіп жалпы мәдениеттің өзінің тұрақтылығы қамтамасыз етіледі. Ал, екінші жағынан, дәстүрдің қоғамдағы рөлін абсолютизациялау – ескіріп, тозығы жеткенді сақтауға, дәстүршілдікке апарады, бұл, айтқандай, іс жүзінде бізде орын алды.

Расын айтқанда, мемлекеттік насихатта да өз мүмкіндіктерінің шегі бар. Егер ол еңгізіп жатқан идеялар мен пайымдаулар адамның сенім-нанымына жат болса, оның жүрегіне оларды ешқашан жеткізе алмайды дегендей. Қалай да болмасын, адам санасын, қайталап айтамын, идеологиялық клишелер емес, мәдениет қалыптастырады. Және мәдениет бізді осы қазіргі түрімізде қалыптастырады.

Ал мәдениет дегеніміз не? Оның жүзден астам анықтамасы бар, және осы көптікте батып қалмас үшін, мен мынадай астарлы сөз келтіремін. Адам тек суда ғана өмір сүретін, бірақ бұл туралы білмейтін балық сияқты. Су дегеніміз – біздің мәдениет. Біз дүниеге келген сәттен бастап оған кіреміз, оның нормаларын игереміз және есейген кезде ол нормаларды өзіміздің «Мен» деген жекелігіміздің бөлігі ретінде қабылдаймыз. Әрине, мәдениетті осылайша түсінген жағдайда адамның сана-сезімі жаңғыртуға көнбейді.

Осылайша, мәселен, жақында БАҚ жазғандай «Алтын Орда» базарының логистикалық орталығын немесе «Аманат» партиясын жаңғыртуға болады – екі жағдайда да әңгіме адам санасына қатысты сыртқы құбылыстар жөнінде болып отыр. Дегенмен, тіпті мұнда да белгілі бір күрделілік дәрежесін байқауға болады: партия жұмысын жаңғыртудан гөрі базардың материалдық-техникалық базасын қайта құру оңайырақ, өйткені партия мүшесінен (міндетті түрде саналы, әдейі емес, объективті мәдени себептерге байланысты) ерекшелігі, техника қарсылық көрсетпейді. Жергілікті жерлердегі модернизация деп «аманатшылар» бір нәрсені (партияның табиғаты мен оның қоғамдағы рөлі туралы қазақтың этникалық идеяларына негізделген) ойлауы мүмкін, ал президент Тоқаев мүлде басқа нәрсені (батыс демократиялық елдеріндегі саяси партиялардың жұмысына негізделе отырып) талап етуі мүмкін. Сондықтан оның «жаңартуы» бізге таныс «іс-шаралардың» жиынтығында көрініс алуы әбден ықтимал.

Тәрбиелеу дағдарысы

- Дегенмен, азаматтардың санасын жаңғыртуға тырысқан кезде, біз қандай басты қателік жасап отырмыз? Ал, бәлкім, бізді енді өзгерту мүмкін емес пе?

- Қоғамды оның алдында тұрған мәселелердің мәнін біле отырып қана өзгертуге болады. Бұл басты шарт. Алайда, бағдарламаның бастамашылары (оны қабылдау фактісі бойынша) біздің санамыздың қазіргі қалпында заманауи қоғам құруға жарамсыз екенін мойындағанының өзі де қазір қуантады. Бұрынғысы жаңасына қайшы келе бастады. Логикалық тұрғыдан алғанда, келесі қадам, мен айтып кеткендей, оның дамуына не кедергі болатынын түсіну үшін (экономикада, саяси өмірде, рухани салада, қоғамдық моральда) халықтың тарихы мен мәдениетін ғылыми тұрғыдан түсіну кезеңі болу керек еді. Дағдарыстың негізгі себептері қандай? Және қоғамның нақты дамуына қандай факторлар ықпал ете алады? Осы сұрақтарға жауаптар, оның ішінде соңғы саяси жағдайда, дұрыс бағдарлануға мүмкіндік берер еді.  

Бірақ бастамашылар бұл кезеңнен аттап өтуді жөн көрді, олар ең оңай және сонымен бірге жауапкершіліксіз жолды – реставрация бағытын таңдады. Егер мұндай масштабтағы жұмыстың негізінде саналық пен мағыналық болмаса, онда процестің өзі (заңды мағынада, қызметті реттеу ретінде) бақылаусыз элементке айналады. Біз оны нәтижесінде ескерткіштерді тұрғызу және «киелі» жерлердің картасын жасау арқылы халықты рухани жаңарту әрекеті мысалында көрдік. Оған қоса, игі дәстүрлерді жаңғырту желеуімен біз тойларды (материалдық құндылықтарды ысырап ету және тұтынудың сәнді және ысырап ету рәсімі) ұйымдастыруды үйрендік.

Барлығын ата-бабаның көлеңкесі емес, адам шешетінін түсінгенде ғана біз оларға ұсқынсыз алпауыт ескерткіштер орнатуды қойып, шынайы адамдармен айналысуға кірісеміз... Қанша дегенмен, ғылымда, діннен айырмашылығы, зерттеу нысаны (объект) бар. Естеріңізге сала кетейін, латын тілінен аударғанда «объект» ұғымы «көз алдынағы зат», яғни оны зерттейтін адамның көз алдында деген мағынаны білдіреді. Демек, шындықты объективті зерттеу – зерттеуші мен ғылыми қызығушылық объектісі арасында белгілі бір қашықтықты болжайды.

Метафора арқылы түсіндірейін. Балықтардың ұшатын түрі бар, олар шынымен судың үстінен ұшады, басқа туыстарынан айырмашылығы, оларда өздерінің мекендеу ортасын тек ішінен ғана емес, сондай-ақ жоғарыдан және толығымен көруге мүмкіндік бар. Олар сол кезде нені «ойлайтынын» және өз артықшылығын жалпы түсінеме, мен білмеймін, бірақ адамдарға өз мәдениетіне мұндай сыртқы жақтан көзқарас өте қажет екеніне сенімдімін. Сондықтан қоғамдық сананы жаңғырту бағдарламасының басты кемшілігін мен оның қоғамымыздағы мәселелерге деген ішкі пайымдау негізінде құрастырылғандығынан және оның қашанда үзік-үзік, біржақты, ал саяси тұрғыдан тіпті қате болуында көремін.

Біздің міндет – сананы өзгерту, осы қоғамда туып-өскен және оның құндылықтарын идеалды деп есептейтін тұлғаны қайта тәрбиелеу. Анықтамасы бойынша ол жат нәрсе деп қабылдайтын құндылықтардың жаңа формалары оның рухани жаңғыруының нысанасына айналуын қамтамасыз ету қажет. Иә, бір жағынан, әр қоғам өзіне қажет адамдардың түрін тәрбиелейді. Бірақ, екінші жағынан, келер ұрпақта қоғамның қандай түрі қайта құрылатыны жеке тұлғаның өзіне байланысты.

Басқарылатындар ма әлде ойлайтындар ма?

- Яғни, жаңа ұрпақ бойындағы құндылықтарды еңгізу емес, өсіру қажет пе?

- Иә, өсіру керек, ал дәлірек айтсақ, тәрбиелеу қажет. Жалпы, бала тәрбиесінің көптеген теориялары мен идеялары бар, бірақ егер оларды минимумға дейін азайтсақ, онда тек екеуі қалады. Біріншісі тұлғаның ұжымдық типін қалыптастыруға бағытталған, екіншісі – индивидуалист адамды қалыптастыруға бағытталған. Тұлғаның ұжымшылдық түрі беделге құрметпен қарап, табыну рухында, мысалы, діннің беделіне немесе, жақында мемлекеттік хатшы Ерлан Қарин айтқандай, «жастарымыз үлгі тұтатын адамдардың бейнесіне» табыну рухында тәрбиеленеді. Бұл тұжырымдама бойынша балалар біліммен толтырылу қажет бос ыдыс ретінде қарастырылады. Бірақ мен партада отырған біздің оқушыларымызды «қозғалмау» командасымен отырғанын көргенде, бірден казармалық сарбаздармен ассоциациялра пайда болады, олардан «азаматтық» (яғни, тәуелсіз ойға деген ерік-жігер) күнделікті жаттығулар жүйесі арқылы жойылады да, «дұрыс және қажетті» идеялары еңгізіледі. Бұл әбден түсінікті: мұндай тәрбиеден өткен адамдарды басқару оңай.

Екіншісі – сөздің кең мағынасында батыстық тұлға түрі, ол, айталық, байланыс тамырлары принципінен туындайды. Мұндай тәрбие теориясы бойынша бала «оқу материалымен» толтырылуы қажет бос ыдыс ретінде емес, тәрбиелеу процесіне қатысатын белсенді тұлға ретінде көрінеді. Ол туралы философ Сократ ең жақсы айтқан: «мен ештеңе білмейтінімді білемін», бірақ «әйелдерге босануға көмектескен менің акушерка анам сияқты мен басқаларға шындықты «тууға» көмектесемін» - деген. Басқаша айтқанда, мінсіз тәлімгер – бұл білім беретін (біздің ауылда айтатындай «оқушының құлағына күйіп беретін») адам емес, оқушыны өз бетінше ойлауға үйрете білген адам.  

Бірде Платонның сұхбаттастарының бірі жаттап алу білім болып табылмайды деген ой білдірді. Бұған ежелгі грек философы шынайы білім – оқушының өз сөзімен айта алатын білім екенін қосты... (Мен мұны кейбір «сарапшылардың» жаргонынизмдерін оқыған сайын есіме аламын, оның мағынасын тек таңдаулы адамдар ғана түсінеді). Мен «сырт жақтан» қараған көзқарас туралы айтқанымда, тәрбиенің теориялары мен әдістерінің дәл екінші түрі жөнінде айтқан болатынмын. Адам билік құрылымындағы жауапты функционер болама әлде ортағасырлық мемлекет түріндегі шенеунік болама; еркін азамат ретінде қалыптасады ма әлде еркіндіктің алғашқы тыныс алуында қолына келгеннің бәрін сындырып, жоюға дайын «еркін казачок» (ешқандай міндеттемелері жоқ немесе ешнәрсені мойындамайтын адам) болып шыға ма – ол адамның жеке басына байланысты екенін ұмытпауымыз керек. Соңғысын біз қаңтардың қасіретті күндерінде өз көзімізбен байқай алдық...

Сондықтан бала тәрбиесін этнографизациялау тәжірибесінен үзілді-кесілді бас тартып, батыс елдерінің шын мәніндегі ғылыми, ғылыми-педагогикалық ой-пікірлерін еліміздің университеттерінде зерттеп, оқытуға қайта оралу қажет. Бұл үдерістің бір бөлігі ретінде, әрине, қазақтың әдет-ғұрпын, салт-дәстүрін танымның объектісі ретінде (бірақ діни табынудың фетиші ретінде емес), ғылыми зерттеудің зияны жоқ.

Екіұшты адамгершілік бұыны

- Демек, біз баланы қоғамдық адам етіп тәрбиелеп жатырмыз ғой?

- Қазақта «қызға қырық үйден тыйым» деген ұғым бар. Оның мағынасын кеңірек – жалпы балаларды тәрбиелеу тәсілі ретінде түсіну керек. Әттең, біз екі принципке құрылған қоғамда дүниеге келдік: гендерлік бөліну, онда әйел өз «табиғаты бойынша» еркектен төмен тұруы керек және жас ерекшелігі бойынша төмен тұруы керек, және кез келген үлкен адам өзінен жастауларға «соққы жасай алады». Бұл ұстанымдарды көпшілігімізде табиғи және оның үстіне жалғыз мүмкін ұстаным деп қабылданады. Оның үстіне, мектептердегі «буллинг», күнделікті өмірдегі әйелге қатысты зорлық-зомбылық, мемлекеттік аппараттың жұмысындағы деформация, ғылым мен өнер саласындағы дегенерация және т. б. сияқты жағымсыз құбылыстарды ата-бабаларымыздың патриархалды өмірінің осы құбылыстардың өзі оның ескірген моральдық нормаларымен идеализациялаудың тікелей салдары екені тіпті біздің ойымызға да келмейді.

Интеллектуалдық даму процесінде мұғаліммен тең дәрежеде пікірлесу мүмкіндігі болмаған, өз бетінше ізденуге және шындыққа жетуге дағдыланбаған оқушыда тіпті ең қарапайым түрде өз ойын қатаң әрі нақты тұжырымдауды білуге деген қажеттілік қалыптаспайды. Бұл күнделікті еркін пікір алмасу тәжірибесі арқылы жинақталған қасиет. Сонымен қатар, ересек адам бола отырып, ол өз көзқарасын жеке байқау мен көргендерін талдау негізінде өз көзқарасын қорғау қажеттілігін сезінбейтін болады. Оның ақыл-ойы ортақ пікірге – шындықтың дұшпанынан нәр алатын болады. Белсенділер, демонстранттар, манифестанттар сияқты адамдардың көшедегі жүріс-тұрысын бағдарлайтын бастапқы қағида «олар былай дейді...» деген принцип болып табылады. Біз оларды да қаңтар оқиғасы кезінде көп көрдік...

Ондай әдетті мен балалар мен жастардың арасында ғана емес, тіпті профессорлар мен академиктердің арасында да байқап жүрмін. Мінеки, бес жылдан бері біз «Рухани жаңғыру» бағдарламасы жөнінде айтып жүрміз, бірақ «рух» дегеннің не екенін әлі білмей жүрміз бе? Мұндайға, мысалы, математиктер арасында жол берілмейді (егер сіз үшбұрыштың анықтамасын білмесеңіз, онда тиісті есепті шағыры алмайсыз), бірақ қазақ философтары, саясаттанушылары, әлеуметтанушылары және т. б. арасында мұндай нәрсе әбден орынды. Мінеки, мәселе қайда жатыр!

Мен бұл туралы Философия институтын немқұрайлылықпен қорлау үшін емес, бірақ ғылыми анықтамаларға немқұрайлылық пен балаларымыздың санасының жалған ақпаратқа бейімділігі арасындағы байланысты көрсету үшін айтып отырмын. Қаңтар оқиғасы кезінде мемлекеттік органдардың күтпеген жерден тап болған проблемаларының бірі – жалпы жалған ақпараттың жойқын күші болды. Біздің жерлестеріміз қалалардағы жағдай жөнінде, биліктің шешімдері жайлы, зардап шеккендер туралы, тәртіпсіздіктердің әрекеті туралы әдейі жалған хабарларды өз еркімен таратқан. Біз көз жеткізгендей, өзіміздің ақпарат бар және бөтендердің ақпараты бар – бұл симптом, әрине, алаңдатады.

Біз жастарға ненің жақсы, ненің жаман екендігі туралы өз пікірімізді күштеп еңгізіп, олардың бойға сіңірілген құндылықтардың табиғаты мен қасиеттерін талқылау құқығынан бас тартқан кезде, біз екіүшты адамгершілігі бар адамдарды аламыз. Алдынғы жағынан қарағанда олар «өте сүйкімді балалар» болып көрінеді (ата-анасы мен туыстарының айтуы бойынша), ал үлкендердің артында олар баяғы қарақшылар мен тонаушыларға айналады.

Қорытындылай келе, жеке адамның әлеуметтік мінез-құлқын анықтайтын «мәдениет деңгейі» туралы барлық сараптамалық пікірлер, «ауыл жастарының» немесе біліктілігі төмен еңбек адамдарының қоғамға жат әрекеттерге бейімділігі туралы дәлелдер, субъективті, үстірт болып табылады. Бұл факторларды, әрине, елемеуге болмайды, бірақ одан да іргелі себептер бар, қаңтардағы қиратуларға қатысушылар солардың туынды элементтері болып табылады.

Өзіңді өзің іздеп тап

- Сіздің ойыңызша, бұл дағдарыстан шығудың жолы қандай?

- Менің ойымша, мұнда екі тәсіл бар. Біріншіден, «қазақ философиясы», «дәстүрлі халық педагогикасы», «батырлар» тарихы деген сияқты ғылым төңірегіндегі псевдотеориялардан үзілді-кесілді бас тарту керек... Олардың әрқайсысы қоғамның, ғылым мен мәдениеттің бүгінгі дағдарысына өз үлесін қосты. Бұл жалған теорияларды заңдастыру және олардың қоғамда табысқа жетуі Қазақстандағы гуманитарлық ғылымдардың әлемдік ғылыми-философиялық ойдан оқшаулануының арқасында мүмкін болды деп ойлаймын.

Жоғарыда мен Батыс Еуропа елдерінің экономикалық табыстары мен жаңа типті тұлғаның қалыптасуы арасындағы байланыс туралы айтып кеткен болатынмын. Бұған қосқым келетіні, оған дейін Руссоның, Локктың, Канттың, ежелгі Греция философтары мен олардың ұстаздарының еңбектерінде айтылған жаңа антропологияның дүниеге келген. Тарих көрсеткендей, адам табиғатын түсіну тәсілі кейінірек біз қандай саяси жүйенің түрін жасайтынымызға әсер етеді. Томас Гоббс «адам адамға – қасқыр» деп есептеп, өзінің әйгілі «Левиафан» эссесін жазды, онда мемлекет бар, бірақ адам жоқ. Джон Локк «Адамның ақыл-ойы – таза парақ» деп бекіте айтып, еуропалық ойшылдардың кейінгі ұрпақтары үшін оқулық ретінде «Адам ақыл-ойы туралы очеркті» жасап шығарды. Мұның бәрі біз баланың табиғатын қалай етіп көретінімізге, және, тиісінше, оны қалай тәрбиелейтінімізге байланысты.

Осыдан екінші тәсіл шығады – мамандарды даярлау, оның үстіне әр түрлі ақпарат көздеріне жол ашуға мүмкіндік беретіндей етіп, міндетті түрде шет тілдерін білетін мамандарды дайындау мәселесін шешу. Онсыз қазақ ғалымдарының қызметі, олар қаншалықты еңбекқор және мақсатты болғанына қарамастан, параличты түрде қала беретін болады. Бұл мәселенің жылдам шешімін неміс, ағылшын, француз, антрополог, этнолог, тарихшы, философ, лингвист, т.б мұғалімдер дайындайтын университет түлектерін қайта даярлаудан көріп отырмын.

Жақында Білім және ғылым министрі елімізде батыс университеттерінің филиалдары құрылатынын хабарлады. Осы оқу орындарының мамандары лингвист студенттерімізді қайта оқытса, қайта мамандандырса жақсы болар еді. Оның техникалық жағынан қалай көрінетінін министрлік шешеді. Бірақ өз бетінше ізденудің қолда бар мүмкіндіктерімен бес жылдан кейін жағдайды түбегейлі өзгертуге болады. Әлемнің жетекші университеттерінің профессорларының дәрістерін, ғылыми конференциялардың жазбаларын, ғаламторда өз білімімен жомарттықпен бөлісетін белгілі ғалымдар мен философтардың баяндамаларын тыңдауға болатын түрлі іздеу жүйелерін, Youtube арналары туралы айтып отырмын.

Біздің міндетіміз – өзіміздің студенттерімізге осы ғылымдардың теориясы мен әдістемесінің негіздерін беру. Басқа мәселелерде олар кәсіби даму үшін өздедерінің жеке ізденісіне, табандылығына, күш-қуатына сүйенулері тиіс.